Ebook in formato Kindle (mobi) - Kindle File Ebook (mobi)

Formato per Iphone, Ipad e Ebook (epub) - Ipad, Iphone and Ebook reader format (epub)

Versione ebook di Readme.it powered by Softwarehouse.it

SILIUS ITALICUS

PUNICA

 

 

LIBERPRIMUS

Ordiorarmaquibus caelo se gloria tollit       
Aeneadumpatiturque ferox Oenotria iura
Carthago. daMusadecusmemorare laborum
antiquae Hesperiaequantosque ad bella crearit
et quot Roma uirossacri cum perfida pacti            5
gens Cadmea super regno certamina mouit
quaesitumquediuqua tandem poneret arce
terrarum Fortuna caput. ter Martesinistro
iuratumque Ioui foedus conuentaque patrum
Sidoniifregere ducesatque impius ensis            10
ter placitam suasit temerando rumpere pacem.
sed mediofinem bello excidiumque uicissim
molitae gentespropiusquefuere periclo
quis superare datum: reserauit Dardanus arces
ductor Agenoreasobsessa Palatia uallo            15
Poenorum ac muris defendit Roma salutem.
       Tantarumcausas irarum odiumque perenni
seruatum studio et mandatanepotibus arma
fas aperire mihi superasque recludere mentes.
iamque adeo magni repetam primordia motus.            20
       Pygmalioneisquondam per caerula terris
pollutum fugiens fraterno crimineregnum
fatali Dido Libyes appellitur orae.
tum pretiomercata locos noua moenia ponit
cingere qua secto permissumlitora tauro.            25
hic Iuno ante Argos (sic credidit alta uetustas)
anteAgamemnoniamgratissima tectaMycenen
optauit profugisaeternam condere gentem.
uerum ubi magnanimis Romam caputurbibus alte
exerere ac missas etiam trans aequoraclasses            30
totum signa uidet uictricia ferre per orbem
iam propiusmetuens bellandi corda furore
Phoenicum extimulat. sed enimconamine primae
contuso pugnae fractisque in gurgite coeptis
Sicanio Libycisiterum instaurata capessens            35
arma remolitur; dux agmina sufficit unus
turbanti terraspontumque mouere paranti.
       Iamquedeae cunctas sibi belliger induit iras
Hannibal: hunc audetsolum componere fatis.
sanguineo tum laeta uiro atque in regnaLatini            40
turbine mox saeuo uenientum haud inscia cladum
'IntuleritLatiospreta meTroius' inquit
'exul Dardaniam et bis numinacapta penates
sceptraque fundarit uictor Lauinia Teucris
dumRomana tuaeTicinecadauera ripae            45
non capiantfamulusque mihi per Celtica rura
sanguinePergameo Trebia et stipantibus armis
corporibusque uirum retrofluatac sua largo
stagna reformidet Trasimennus turbida tabo
dum Cannas tumulum Hesperiae campumque cruore            50
Ausonio mersum sublimis Iapyga cernam
teque uadi dubiumcoeuntibusAufideripis
per clipeos galeasque uirum caesosqueper artus
uix iter Hadriaci rumpentem ad litora ponti.'
haecait ac iuuenem facta ad Mauortia flammat.            55
       Ingenio motusauidus fideique sinister
is fuitexuperans astused deuiusaequi.
armato nullus diuum pudor: improba uirtus
et pacisdespectus honospenitusque medullis
sanguinis humani flagratsitis. his superaeui            60
flore uirens hauet Aegatis abolereparentum
dedecusacSiculo demergere foedera ponto.
dat mentem Iuno ac laudum specorda fatigat.
iamque aut nocturno penetrat Capitolia uisu
autrapidis fertur per summas passibus Alpis.            65
saepe etiam famuli turbato ad limina somno
expaueretrucem per uasta silentia uocem
ac largo sudore uirum inuenerefuturas
miscentem pugnas et inania bella gerentem.
       Hancrabiem in finis Italum Saturniaque arua            70
addiderat iam tum puero [patrius furor oscus]
Sarranaprisci Barcae de gente uetustos
a Belo numerabat auos. namqueorba marito
cum fugeret Dido famulam Tyronimpia diri
Belidesiuuenis uitauerat arma tyranni            75
et se participem casus sociarat in omnis.
nobilis hocortu et dextra spectatus Hamilcar
ut fari primamque datumdistinguere lingua
Hannibali uocemsollers nutrire furores
Romanum seuit puerili in pectore bellum.            80
       Vrbe fuit mediasacrum genetricis Elissae
manibus et patria Tyriis formidinecultum
quod taxi circum et piceae squalentibus umbris
abdiderant caelique arcebant luminetemplum.
hoc seseutperhibentcuris mortalibus olim             85
exuerat regina loco. stant marmore maesto
effigiesBelusque parens omnisque nepotum
a Belo seriesstat gloriagentis Agenor
et qui longa dedit terris cognomina Phoenix.
ipsasedet tandem aeternum coniuncta Sychaeo.            90
ante pedes ensis Phrygius iacetordine centum
stantarae caelique deis Ereboque potenti.
hiccrine effusoatqueHennaeae numina diuae
atque Acheronta uocat Stygia cum uestesacerdos.
immugit tellus rumpitque horrenda perumbras            95
sibila; inaccensi flagrant altaribus ignes.
tum magicouolitant cantu per inania manes
excitiuultusque in marmoresudat Elissae.
Hannibal haec patrio iussu ad penetralia fertur
ingressique habitus atque ora explorat Hamilcar.            100
non ille euhantis Massylae palluit iras
non dirostempli ritus aspersaque tabo
limina et audito surgentis carmineflammas.
       Ollipermulcens genitor caput oscula libat
attollitque animoshortando et talibus implet:            105
'Gens recidiua Phrygum Cadmeae stirpis alumnos
foederibusnon aequa premit. si fata negarint
dedecus id patriae nostradepellere dextra
haec tua sit lausnateuelis. ageconcipebella
latura exitium Laurentibus: horreat ortus            110
iam pubes Tyrrhena tuospartusque recusent
te surgentepuerLatiae producere matres.'
his acuit stimulis subicitquehaud mollia dictu:
'Romanos terra atque undisubi competetaetas
ferro ignique sequar Rhoeteaque fatareuoluam.            115
non superi mihinon Martem cohibentia pacta
non celsaeobstiterint Alpes Tarpeiaque saxa.
hanc mentem iuro nostri pernumina Martis
per manesreginatuos.' tum nigra triformi
hostia mactatur diuaeraptimque recludit            120
spirantis artus poscens responsa sacerdos
ac fugientemanimam properatis consulit extis.
       Astubi quaesitas artis de more uetustae
intrauit mentes superumsic deinde profatur:
'Aetolos late consterni militecampos            125
Idaeoque lacus flagrantis sanguine cerno.
quanta proculmoles scopulis ad sidera tendit
cuius in aerio pendent tuauertice castra!
iamque iugis agmen rapitur: trepidantia fumant
moeniaet Hesperio tellus porrecta sub axe            130
Sidoniis lucet flammis. fluit ecce cruentus
Eridanus.iacet ore truci super arma uirosque
tertia qui tulerit sublimisopima Tonanti.
heu quaenam subitis horrescit turbida nimbis
tempestasruptoque polo micat igneus aether!            135
magna parant superi: tonat alti regia caeli
bellantemqueIouem cerno.' uenientia fata
scire ultra uetuit Iunofibraequerepente
conticuere: latent casus longique labores.
       Sicclausum linquens arcano pectore bellum            140
atque hominum finem Gadis Calpenque secutus
dum fertHerculeis Garamantica signa columnis
occubuit saeuo Tyriuscertamine ductor.
       Interearerum Hasdrubali traduntur habenae
occidui qui solis opes etuulgus Hiberum            145
Baeticolasque uiros furiis agitabat iniquis.
tristiacorda ducisimul immedicabilis ira
et fructus regni feritaserat; asper amore
sanguiniset metui demens credebat honorem
nec nota docilis poena satiare furores.            150
ore excellentem et spectatum fortibus ausis
antiqua destirpe Tagumsuperumque hominumque
immemorerecto suffixumrobore maestis
ostentabat ouans populis sine funere regem.
auriferi Tagus ascito cognomine fontis            155
perque antra et ripas nymphis ululatur Hiberis.
Maeoniumnon ille uadumnon Lydia mallet
stagna sibinec qui riguoperfunditur auro
campum atque inlatis Hermi flauescit harenis.
primus inire manupostremus ponere Martem.            160
cum rapidum effusis ageret sublimis habenis
quadrupedemnon ense uirumnon eminus hasta
sistere erat: uolitabat ouansaciesque per ambas
iam Tagus auratis agnoscebatur in armis.
quem postquam diro suspensum robore uidit            165
deformem leti famulusclam corripit ensem
dilectumdomino pernixque inrumpit in aulam
atque immite ferit geminatouulnere pectus.
at Poenisuccensa ira turbataque luctu
etsaeuis gens laetaruunt tormentaque portant.            170
non ignes candensque chalybsnon uerbera passim
ictibusinnumeris lacerum scindentia corpus
carnificaeue manuspenitusue infusa medullis
pestis et in medio lucentes uulnereflammae
cessauere; ferum uisu dictuqueper artem            175
saeuitiae extentiquantum tormenta iubebant
creueruntartusatque omni sanguine rapto
ossa liquefactis fumaruntferuida membris.
mens intacta manet: superat ridetque dolores
spectanti similisfessosque labore ministros            180
increpitat dominique crucem clamore reposcit.
       Haecinter spretae miseranda piacula poenae
erepto trepidus ductoreexercitus una
Hannibalem uoce atque alacri certamine poscit.
hinc studia accendit patriae uirtutis imago            185
hinc fama in populos iurati didita belli
hinc uiridesausis anni feruorque decorus
atque armata dolis mens et uisinsita fandi.
       Primiductorem Libyes clamore salutant
mox et Pyrenes populi etbellator Hiberus.            190
continuoque ferox oritur fiducia menti
cessisse imperiotantum terraeque marisque.
Aeoliis candens Austris et lampadePhoebi
aestifero Libye torretur subdita Cancro
aut ingensAsiae latusaut pars tertia terris.            195
terminus huic roseos amnis Lageus ad ortus
septenoimpellens tumefactum gurgite pontum.
at qua diuersas clementioraspicit Arctos
Herculeo dirimente fretodiducta propinquis
Europes uidet arua iugis. ultra obsidet aequor            200
nec patitur nomen proferri longius Atlas
Atlas subductotracturus uertice caelum.
sidera nubiferum fulcit caputaetheriasque
erigit aeternum compages ardua ceruix.
canetbarba gelufrontemque immanibus umbris            205
pinea silua premit. uastant caua tempora uenti
nimbosoqueruunt spumantia flumina rictu.
tum geminas laterum cautes mariaalta fatigant
atque ubi fessus equos Titan immersit anhelos
flammiferum condunt fumanti gurgite currum.            210
sed qua se campis squalentibus Africa tendit
serpentumlargo coquitur fecunda ueneno
felix qua pinguis mitis plagatemperat agros
nec Cerere Hennaea Phario nec uicta colono.
hicpassim exultant Nomadesgens inscia freni            215
quis inter geminas per ludum mobilis aures
quadrupedemflectit non cedens uirga lupatis.
altrix bellorum bellatorumqueuirorum
tellus nec fidens nudo sine fraudibus ensi.
       Altera complebantHispanae castra cohortes            220
auxilia Europae genitoris parta tropaeis.
Martius hinccampos sonipes hinnitibus implet
hinc iuga cornipedes erectibellica raptant:
non Eleus eat campo feruentior axis.
prodigagens animae et properare facillima mortem.            225
namque ubi transcendit florentis uiribus annos
impatiensaeui spernit nouisse senectam
et fati modus in dextra est. hicomne metallum:
electri gemino pallent de semine uenae
atqueatros chalybis fetus humus horrida nutrit.            230
sed scelerum causas operit deus. Astur auarus
uisceribuslacerae telluris mergitur imis
et redit infelix effosso concolorauro.
hic certantPactoletibi Duriusque Tagusque
quiquesuper Grauios lucentis uoluit harenas            235
infernae populis referens obliuia Lethes.
nec Cereriterra indocilis nec inhospita Baccho
nullaque Palladia sesemagis arbore tollit.
       Haepostquam Tyrio gentes cessere tyranno
utque dati rerum frenitunc arte paterna            240
conciliare uirosarmis consulta senatus
uerterenuncdonis. primus sumpsisse laborem
primus iter carpsisse pedespartemque subire
si ualli festinet opus. nec cetera segnis
quaecumque ad laudem stimulantsomnumque negabat            245
naturae noctemque uigil ducebat in armis.
interdumproiectus humi turbaeque Libyssae
insignis sagulo duris certaremaniplis;
celsus et in magno praecedens agmine ductor
imperiumperferre suum; tum uertice nudo            250
excipere insanos imbris caelique ruinam.
spectaruntPoenitremuitque exterritus Astur
torquentem cum tela Iouempermixtaque nimbis
fulmina et excussos uentorum flatibus ignes
turbato transiret equonec puluere fessum            255
agminis ardenti labefecit Sirius astro.
flammiferistellus radiis cum exusta dehiscit
candentique globo mediuscoquit aethera feruor
femineum putat umenti iacuisse sub umbra
exercetque sitim et spectato fonte recedit.            260
idem correptis sternacem ad proelia frenis
frangere ecumet famam letalis amare lacerti
ignotique amnis tranare sonantiasaxa
atque e diuersa socios accersere ripa.
idem expugnatiprimus stetit aggere muri            265
et quotiens campo rapidus fera proelia miscet
quasparsit ferrumlatus rubet aequore limes.
ergo instat fatisetrumpere foedera certus
quo daturinterea Romam comprenderebello
gaudet et extremis pulsat Capitolia terris.            270
       Prima Saguntinasturbarunt classica portas
bellaque sumpta uiro belli maiorisamore.
haud procul Herculei tollunt se litore muri
clementercrescente iugoquis nobile nomen
conditus excelso sacrauitcolle Zacynthos.            275
hic comes Alcidae remeabat in agmine Thebas
Geryoneextincto caeloque ea facta ferebat.
tris animas namque idmonstrumtris corpore dextras
armarat ternaque caput ceruicegerebat.
haud alium uidit telluscui ponerefinem            280
non posset mors una uiroduraeque sorores
tertia bisrupto torquerent stamina filo.
hinc spolia ostentabat ouanscaptiuaque uictor
armenta ad fontis medio feruore uocabat
cumtumidas fauces accensis sole uenenis            285
calcatus rupit letali uulnere serpens
Inachiumque uirumterris prostrauit Hiberis.
mox profugi ducente Noto aduerterecoloni
insula quos genuit Graio circumflua ponto
etquaeauxit quondam Laertia regnaZacynthos.            290
firmauit tenues ortus mox Daunia pubes
sedis inopsmisit largo quam diues alumno
magnanimis regnata uirisnuncArdea nomen.
libertas populis pacto seruata decusque
maiorumet Poenis ubi imperitare negatum.            295
       Admouet abruptoflagrantia foedere ductor
Sidonius castra et latos quatit agminecampos.
ipse caput quassans circumlustrauit anhelo
murossaeuus equomensusque pauentia tecta
pandere iamdudum portas etcedere uallo            300
imperat et longe clausis sua foederalonge
Ausoniamforenec ueniae spem Marte subactis:
scita patrum et leges etiura fidemque deosque
in dextra nunc esse sua. uerba ocius acer
intorto sancit iaculo figitque per arma            305
stantem pro muro et minitantem uana Caicum.
conciditexacti medius per uiscera teli
effusisque simul praerupto exaggere membris
uictori moriens tepefactam retulit hastam.
atmulto ducis exemplum clamore secuti            310
inuoluunt atra telorum moenia nube.
clara nec in numerouirtus latet: obuia quisque
ora duci portans ceu solus bellacapessit.
hic crebram fundit Baliari uerbere glandem
terqueleui ducta circum caput altus habena            315
permissum uentis a[b]scondit in aera telum
hic ualidolibrat stridentia saxa lacerto
huic impulsa leui torqueturlancea nodo.
ante omnis ductor patriis insignis in armis
nuncpicea iactat fumantem lampada flamma            320
nunc sudenunc iaculonunc saxis impiger instat
authydro imbutasbis noxia telasagittas
contendit neruo atqueinsultat fraude pharetrae
Dacus ut armiferis Geticae tellurisin oris
spicula quae patrio gaudens acuisseueneno            325
fundit apud ripas inopina binominis Histri.
       Curasubitcollem turrita cingere fronte
castelloque urbemcircumuallare frequenti.
heu priscis numen populisat nominesolo
in terris iam nota Fides! stat dura iuuentus            330
ereptamque fugam et claudi uidet aggere muros
seddignam Ausonia mortem putat esse Sagunto
seruata cecidisse fide.iamque acrius omnis
intendunt uires: adductis stridula neruis
Phocais effundit uastos balista molaris;            335
atque eadem ingentis mutato pondere teli
ferratamexcutiens ornum media agmina rumpit.
alternus resonat clangor.certamine tanto
conseruere aciesueluti circumdata uallo
Romaforetclamantque super: 'Tot miliagentes            340
inter tela sataeiam capto stamus in hoste?
nonne pudetcoeptipudet ominis? en bona uirtus
primitiaeque ducis! talineimplere paramus
Italiam famatalis praemittere pugnas?'
       Accensae exultantmenteshaustusque medullis             345
Hannibal exagitatstimulantque sequentia bella.
inuaduntmanibus uallum caesasque relincunt
deiecti muris dextras. subitarduus agger
imponitque globos pugnantum desuper urbi.
armauitclausos ac portis arcuit hostem            350
librari multa consueta phalarica dextra
horrendum uisurobur celsisque niuosae
Pyrenes trabs lecta iugiscui plurimacuspis
uix muris toleranda luessed cetera pingui
unctapice atque atro circumlita sulphure fumant.            355
fulminis haec ritu summis e moenibus arcis
incitasulcatum tremula secat aera flamma
qualis sanguineopraestringit lumina crine
ad terram caelo decurrens ignealampas.
haec ictu rapido pugnantum saepe perauras            360
attonito ductoretulit fumantia membra;
haec uastaelateri turris cum turbine fixa
dum penitus pluteis Vulcanumexercet adesis
arma uirosque simul pressit flagrante ruina.
tandem condensis artae testudinis armis            365
subducti Poeni uallo caecaque latebra
pandunt prolapsamsuffossis moenibus urbem.
terribilem in sonitum procumbensaggere uicto
Herculeus labor atque immania saxa resoluens
mugitum ingentem caeli dedit. Alpibus altis            370
aeriae rupes scopulorum mole reuulsa
haud aliterscindunt resonanti fragmine montem.
surgebat cumulis etiam tumprorutus agger
obstabatque iacens uallumni protinus instent
hinc atque hinc acies media pugnare ruina.            375
       Emicat ante omnisprimaeuo flore iuuentae
insignis Rutulo Murrus de sanguine (atidem
matre Saguntina Graius geminoque parente
DulichiosItalis miscebat prole nepotes).
hic magno socios Aradum clamoreuocantem            380
qua corpus loricam inter galeamque patescit
conantismotus speculatuscuspide sistit
prostratumque premens telouoce insuper urget:
'Fallax Poeneiaces; certe Capitolia primus
scandebas uictor. quae tanta licentia uoti?            385
nunc Stygio fer bella Ioui!' tum feruidus hastam
aduersitorquens defigit in inguine ~Hiberi
oraque dum calcat iamsingultantia leto
'Hac iter est' inquit 'uobis ad moenia Romae
o metuenda manus. sicquo properatiseundum.'            390
mox instaurantis pugnam circumsilit arma
et rapto nudumclipeo latus haurit Hiberi.
diues agridiues pecoris famaequenegatus
bella feris arcu iaculoque agitabat Hiberus
felixheu nemorum et uitae laudandus opacae            395
si sua per patrios tenuisset spicula saltus.
huncmiseratus adest infesto uulnere Ladmus.
cui saeuum adridens'Narrabis Hamilcaris umbris
hanc' inquit 'dextramquae iam postfunera uulgi
Hannibalem uobis comitem dabit' et feritalte            400
insurgens gladio cristatae cassidis aera
perque ipsumtegimen crepitantia dissipat ossa.
tum frontem Chremes intonsamumbrante capillo
saeptus et horrentis effingens crine galeros
tum Masulis crudaque uirens ad bella senecta            405
Kartalonon pauidus fetas mulcere leaenas
flumineaqueurna caelatus Bagrada parmam
et uastae Nasamon Syrtis populatorHiempsal
audax in fluctu laceras captare carinas
una omnesdextraque cadunt iraque perempti;            410
nec non serpentem diro exarmare ueneno
doctus Athyrtactuque grauis sopire chelydros
ac dubiam admoto subolemexplorare ceraste.
tu quoque fatidicis Garamanticus accola lucis
insignis flexo galeam per tempora cornu            415
heu frustra reditum sortes tibi saepe locutas
mentitumqueIouem increpitansoccumbisHiarba.
et iam corporibus cumulatuscreuerat agger
perfusaeque atra fumabant caede ruinae.
tumductorem auido clamore in proelia poscit:            420
fulmineus ceu Spartanis latratibus actus
cum siluamoccursu uenantum perdidithirto
horrescit saetis dorso etpostrema capessit
proeliacanentem mandens aper ore cruorem
~iamque gemet geminum contra uenabula dentem.            425
       At parte ex aliaqua se insperata iuuentus
extulerat portisceu spicula nullamanusque
uim ferre exitiumue queantpermixtus utrisque
Hannibal agminibus passim furit et quatit ensem
cantatonuper senior quem fecerat igni            430
litore ab Hesperidum Temisusqui carmine pollens
fidebatmagica ferrum crudescere lingua:
quantus Bistoniis late Gradiuusin oris
belligero rapitur curru telumque coruscans
Titanumquo pulsa cohorsflagrantia bella            435
cornipedum adflatu domat et stridoribus axis.
iamqueHostum Rutulumque Pholum ingentemque Metiscum
iam LygdumDuriumque simul flauumque Galaesum
et geminosChromin atqueGyandemiserat umbris
Daunum etiamgrata quo non spectatioralter            440
uoce mouere fora atque orando fingere mentes
nec legumcustos sollertioraspera telis
dicta admiscentem: 'Quaenam tePoenepaternae
huc adigunt Furiae? non haec Sidonia tecta
feminea fabricata manu pretioue parata            445
exulibusue datum dimensis litus harenis.
fundamenta deumRomanaque foedera cernis.'
ast illum toto iactantem talia campo
ingenti raptum nisu medioque uirorum
auulsum inter telaglobo et post terga reuinctum            450
Hannibal ad poenam lentae mandauerat irae
increpitansquesuos inferri signa iubebat
perque ipsos caedis cumulosstragemque iacentum
monstrabat furibundus iter cunctosque ciebat
nomine et in praedas stantem dabat improbusurbem.            455
       Sed postquam atrepidis allatum feruere partem
diuersam Marte infaustoMurroque secundos
hunc superos tribuisse diemruit ocius amens
lymphato cursu atque ingentis deserit actus.
letiferumnutant fulgentes uertice cristae            460
crine ut flammifero terret fera regna cometes
sanguineumspargens ignem: uomit atra rubentis
fax caelo radiosac saeualuce coruscum
scintillat sidus terrisque extrema minatur.
praecipiti dant tela uiamdant signa uirique            465
atque ambae trepidant acies. iacit igneus hastae
dirumlumen apexac late fulgurat umbo.
talis ubi Aegaeo surgente adsidera ponto
per longum uasto Cori cum murmure fluctus
suspensum in terras portat marefrigida nautis            470
corda tremunt: sonat ille procul flatuque tumescens
curuatis pauidas tramittit Cycladas undis.
non cuncta emuris unum incessentia tela
fumantesque ante ora facesnon saxaper artem
tormentis excussa tenent. ut tegminaprimum            475
fulgentis galeae conspexit et arma cruento
ontra solemauro rutilantiaturbidus infit:
'Enqui res Libycas inceptaquetanta retardet
Romani Murrus belli mora. foederafaxo
iamnoscasquid uana queant et uester Hiberus.            480
fer tecum castamque fidem seruataque iura:
deceptos mihilinque deos.' cui talia Murrus:
'Exoptatus ades. mens olimproelia poscit
speque tui flagrat capitis: fer debita fraudum
praemia et Italiam tellure inquire sub ima.            485
longum in Dardanios finis iter atque niualem
PyrenenAlpesque tibi mea dextera donat.'
       Haecinter cernens subeuntem comminus hostem
praeruptumque loci fidumsibicorripit ingens
aggere conuulso saxum et nitentis inora            490
deuoluitpronoque silex ruit incitus ictu.
subseditduro concussus fragmine muri.
tum pudor accendit mentemnecconscia fallit
uirtus pressa loco; frendens luctatur et aegro
scandit in aduersum per saxa uetantia nisu.            495
sed postquam propior uicino lumine fulsit
et tota semole tulituelut incita clausum
agmina Poenorum cingantetcuncta pauentem
castra premantlato Murrus caligat in hoste.
mille simul dextrae densusque micare uidetur            500
ensis et innumerae nutare in casside cristae.
conclamantutrimque aciesceu tota Saguntos
igne micet. trahit instantilanguentia leto
membra pauens Murrus supremaque uota capessit:
'Conditor Alcidecuius uestigia sacra            505
incolimusterrae minitantem auerte procellam
si tuanon segni defenso moenia dextra.'
       Dumqueorat caeloque attollit lumina supplex
'Cerne'ait 'an nostrislonge Tirynthius ausis
iustius adfuerit. ni displicet aemulauirtus            510
haud me dissimilemAlcideprimoribus annis
agnoscesinuictetuis. fer numen amicum
etTroiae quondam primismemorate ruinis
dexter ades Phrygiae delenti stirpis alumnos.'
sic Poenus pressumque ira simul exigit ensem            515
qua capuli statuere moraeteloque relato
horridalabentis perfunditur arma cruore.
ilicet ingenti casu turbataiuuentus
procurrit: nota arma uiri corpusque superbo
uictorispoliare negant. coit aucta uicissim            520
hortando manuset glomerata mole feruntur.
hinc saxisgaleahinc clipeus sonat aereus hastis.
incessunt sudibuslibrataque pondera plumbi
certatim iaciunt. decisae uerticecristae
direptumque decus nutantum in caedeiubarum.            525
iamque agitur largus per membra fluentia sudor
et stantloricae squamis horrentia tela.
nec requies tegimenue daturmutare sub ictu.
genua labantfessique umeri gestamina laxant.
tum creber penitusque trahens suspiria sicco            530
fumat ab ore uapornisuque elisus anhelo
auditurgemitus fractumque in casside murmur.
mente aduersa domatgaudetque nitescere duris
uirtutem et decoris pretio discriminapensat.
       Hic subitusscisso densa inter nubila caelo            535
erupit quatiens terram fragoret super ipsas
bis paterintonuit geminato fulmine pugnas.
inde inter nubes uentorumturbine caeco
ultrix iniusti uibrauit lancea belli
ac femineaduerso librata cuspide sedit.            540
Tarpeiae rupes superisque habitabile saxum
et uosuirginea lucentes semper in ara
LaomedonteaeTroiana altariaflammae
heu quantum uobis fallacis imagine teli
promiseredei! propius si pressa furenti            545
hasta foretclausae starent mortalibus Alpes
necTrasimennetuis nunc Allia cederet undis.
       SedIunoaspectans Pyrenes uertice celsae
naua rudimenta et primosin Marte calores
ut uidet impressum coniecta cuspideuulnus            550
aduolat obscura circumdata nube per auras
et ualidamduris euellit ab ossibus hastam.
ille tegit clipeo fusum permembra cruorem
tardaque paulatim et dubio uestigia nisu
alternata trahensauersus ab aggere cedit.            555
       Nox tandem optatisterras pontumque tenebris
condidit et pugnas erepta lucediremit.
at durae inuigilant mentes molemque reponunt
noctisopus. clausos acuunt extrema pericli
et fractis rebus uiolentiorultima uirtus.            560
hinc puer inualidique seneshinc femina ferre
certatopem in dubiis miserando naua labori
saxaque mananti subuectatuulnere miles.
iam patribus clarisque senum sua munia curae:
concurrunt lectosque uiros hortantur et orant            565
defessis subeant rebus reuocentque salutem
et Latiaextremis implorent casibus arma.
'Ite citiremis uelisqueimpellite puppim.
saucia dum castris clausa est feratemporeMartis
utendum est rupto et grassandum ad clarapericlis.            570
ite citideflete fidem murosque ruentis
antiquaque domomeliora accersite fata.
mandati summa est: dum statremeateSaguntos.'
ast illi celerantqua proxima litoragressum
etfugiunt tumido per spumea caerula uelo.            575
       Pellebat somnosTithoni roscida coniunx
ac rutilus primis sonipes hinnitibusaltos
adflarat montis roseasque mouebat habenas.
iam celsa emuris extructa mole iuuentus
clausam nocturnis ostentat turribusurbem.            580
rerum omnes pendent actuset milite maesto
laxataobsidioac pugnandi substitit ardor
inque ducem uersae tantodiscrimine curae.
       IntereaRutulis longinqua per aequora uectis
Herculei ponto coepereexistere colles            585
et nebulosa iugis attollere saxa Monoeci.
Thracius hosBoreas scopulos immitia regna
solus habet semperque rigens nunclitora pulsat
nunc ipsas alis plangit stridentibus Alpes
atque ubi se terris glaciali fundit ab Arcto            590
haud ulli contra fiducia surgere uento.
uerticibustorquet rapidis marefractaque anhelant
aequoraet iniectoconduntur gurgite montes
iamque uolans Rhenum Rhodanumque innubila tollit.
hunc postquam Boreae dirum euaserefurorem            595
alternos maesti casus bellique marisque
et dubium rerumeuentum sermone uolutant.
'O patriao Fidei domus inclitaquotua nunc sunt
fata loco? sacraene manent in collibus arces?
ancinis (heu superi) tanto de nomine restat?            600
ferte leues auras flatusque ciete secundos
si nonduminsultat templorum Poenicus ignis
culminibusLatiaeque ualentsuccurrere classes.'
       Talibusinlacrimant noctemque diemque querelis
donec Laurentis puppisdefertur ad oras            605
qua pater acceptis Anienis ditior undis
in pontum flauodescendit gurgite Thybris.
hinc consanguineae subeunt iam moeniaRomae.
       Concilium uocataugustum castaque beatos
paupertate patres ac nomina partatriumphis            610
consul et aequantem superos uirtute senatum.
factaanimosa uiros et recti sacra cupido
attollunthirtaeque togaeneglectaque mensa
dexteraque a curuis capulo non segnis aratris.
exiguo faciles et opum non indiga corda            615
ad paruos curru remeabant saepe penates.
       Inforibus sacris primoque in limine templi
captiui currusbellidecusarmaque rapta
pugnantum ducibus saeuaeque in Martesecures
perfossi clipei et seruantia telacruorem            620
claustraque portarum pendent: hic Punica bella
Aegatiscernas fusaque per aequora classe
exactam ponto Libyen testantiarostra.
hic galeae Senonum pensatique improbus auri
arbiterensis inestGallisque ex arce fugatis            625
arma reuertentis pompa gestata Camilli
hic spoliaAeacidaehic Epirotica signa
et Ligurum horrentes coniparmaeque relatae
Hispana de gente rudes Alpinaque gaesa.
       Sed postquam cladespatefecit et horrida bella            630
orantum squalorpraesens astare Sagunti
ante oculosuisa est extrema precantis imago.
tum senior maesto Sicoris sicincipit ore:
'Sacrata gens clara fidequam rite fatentur
Martesatam populi ferro parere subacti            635
ne crede emensum leuia ob discrimina pontum.
uidimusobsessam patriam murosque trementis
etquem insana freta autcoetus genuere ferarum
uidimus Hannibalem. procul his amoenibusoro
arceteo superinostroque in Martetenete            640
fatiferae iuuenem dextrae! qua mole sonantis
exigit illetrabes! et quantus crescit in armis!
trans iuga Pyrenesmediumindignatus Hiberum
exciuit Calpen et mersos Syrtis harenis
molitur populos maioraque moenia quaerit.             645
omnis Hiberomnis rapidis fera Galliaturmis            656
omnis ab aestifero sitiens Libys imminet axe.
spumeushic medio qui surgit ab aequore fluctus            646
si prohibere pigetuestras effringet in urbes.
an tantipretium motus ruptique per enses
foederis hoc iuueni iurata inbella ruenti
creditisut statuat superatae iuraSagunto?            650
ocius iteuiriet nascentem extinguite flammam
neserae redeant post aucta pericula curae.
quamquam osi nullusterrornon obruta iam nunc
semina fumarent belliuestraeneSagunto
spernendum consanguineam protenderedextram?            655
per uos culta diu Rutulae primordia gentis            658
Laurentemque larem et genetricis pignora Troiae
conseruatepiosqui permutare coacti
Acrisioneis Tirynthia culmina muris.
uos etiam Zanclen Siculi contra arma tyranni
iuuisseegregiumuos et Campana tueri
moeniadepulso Samnitum roboredignum
Sigeis duxistis auis. uetus incola Dauni            665
testor uosfontes et stagna arcana Numici
cum felixnimium dimitteret Ardea pubem
sacra domumque ferens et auipenetralia Turni
ultra Pyrenen Laurentia nomina duxi.
cur utdecisa atque auulsa a corpore membra            670
despiciarnosterque luat cur foedera sanguis?'
       Tandemut finitaeuoces(miserabile uisu)
summissi palmaslacerato tegmineuestis
adfigunt proni squalentia corpora terrae.
indeagitant consulta patres curasque fatigant.            675
Lentulusut cernens accensae tecta Sagunti
poscendumpoenae iuuenem celerique negantis
exuri bello Carthaginis aruaiubebat.
at Fabiuscauta speculator mente futuri
nec laetusdubiis parcusque lacessere Martem            680
et melior clauso bellum producere ferro
prima supertantis rebus pensandaducisne
ceperit arma furorpatres ansigna moueri
censuerintmittique uirosqui exacta reportent.
prouidus haec ritu uatis fundebat ab alto            685
pectore praemeditans Fabius surgentia bella
ut saepe ecelsa grandaeuus puppe magister
prospiciens signis uenturum incarbasa Corum
summo iam dudum substringit lintea malo.
sedlacrimae atque ira mixtus dolor impulit omnis            690
praecipitare latens fatumlectique senatu
qui ductoremadeant; si perstet surdus in armis
pactorumuertant inde adCarthaginis arces
nec diuum oblitis indicere bella morentur.

LIBER SECUNDUS

 

 

 

 

Caeruleisprouecta uadis iam Dardana puppis
tristia magnanimi portabatiussa senatus
primoresque patrum. FabiusTirynthia proles
tercentum memorabat auosquos turbine Martis
abstulit una diescum Fors non aequa labori            5
patricio Cremerae maculauit sanguine ripas.
huic comesaequato sociauit munere curas
Publicolaingentis VolesiSpartana propago.
is cultam referens insigni nomine plebem
Ausonios atauo ducebat consule fastus.            10
       Hos ut depositisportum contingere uelis
allatum Hannibali consultaque ferresenatus
iam medio seram bello poscentia pacem
ductorisquesimul conceptas foedere poenas
ocius armatas passim per litoraturmas            15
ostentare iubet minitantia signa recensque
perfusos clipeoset tela rubentia caede.
haud dictis nunc esse locum; strepereomnia clamat
Tyrrhenae clangore tubae gemituque cadentum.
dumdeturrelegant pontum neu se addere clausis            20
festinent: notum quid caede calentibus armis
quantum iraeliceatmotusue quid audeat ensis.
sic ducis adfatu perinhospita litora pulsi
conuerso Tyrios petierunt remige patres.
       Hic alto Poenusfundentem uela carinam            25
incessens dextra 'Nostrumpro Iuppiter!' inquit
'nostrumferre caput parat illa per aequora puppis.
heu caecae mentestumefactaque corda secundis!
armatum Hannibalem poenae petitimpia tellus!
ne deposceadero; dabitur tibi copianostri            30
ante expectatumportisque focisque timebis
quae nuncexternos defendisRomapenatis.
Tarpeios iterum scopulospraeruptaque saxa
scandatis licet et celsam migretis in arcem:
nullo iam capti uitam pensabitis auro.'            35
       Incensi dictis animiet furor additus armis.
conditur extemplo telorum nubibusaether
et densa resonant saxorum grandine turres.
ardoragitprouecta queat dum cernere muros
inque oculis profugaeMartem exercere carinae.            40
ipse autem incensas promissa piacula turmas
flagitatinsignis nudato uulnere ductor
ac repetens questus furibundopersonat ore:
'Poscimuro sociiFabiusque e puppe catenas
ostentatdominique uocat nos ira senatus.            45
si taedet coepti culpandaue mouimus arma
Ausoniam pontopropere reuocate carinam:
nil moror: enuincta lacerandumtradite dextra.
nam curEoi deductus origine Beli
totLibyae populistot circumfusus Hiberis            50
seruitium perferre negem? Rhoeteius immo
aeternum imperitetpopulis saeclisque propaget
regna ferox; nos iussa uirumnutusque tremamus.'
effundunt gemitus atque omina tristiauertunt
in stirpem Aeneadum ac stimulant clamoribusiras.            55
       Discinctos interLibyas populosque bilinguis
Marmaricis audax in bella Oenotriasignis
uenerat Asbyteproles Garamantis Hiarbae.
Hammonehic genitusPhorcynidos antra Medusae
Cinyphiumque Macen etiniquo e sole calentis            60
Battiadas late imperio sceptrisque regebat.
cui patriusNasamon aeternumque arida Barce
cui nemora Autololum atqueinfidae litora Syrtis
parebant nullaque leuis Gaetulus habena.
atque is fundarat thalamos Tritonide nympha            65
unde genus proauumque Iouem regina ferebat
et sua fatidicorepetebat nomina luco.
haec ignara uiri uacuoque adsueta cubili
uenatu et siluis primos defenderat annos;
non calathismollita manus operataue fuso            70
Dictynnam et saltus et anhelum impellere planta
cornipedemac strauisse feras immitis amabat.
quales Threiciae RhodopenPangaeaque lustrant
saxosis nemora alta iugis cursuque fatigant
Hebrum innupta manus: spreti Ciconesque Getaeque            75
et Rhesi domus et lunatis Bistones armis.
       Ergohabitu insignis patrioreligata fluentem
Hesperidum nodo crinemdextrumque feroci
nuda latus Marti ac fulgentem tegmine laeuam
Thermodontiaca munita in proelia pelta            80
fumantem rapidis quatiebat cursibus axem.
parscomitum biiugo currupars cetera dorso
fertur equi; nec nonVeneris iam foedera passae
reginam cinguntsed uirgine densiorala est.
ipsa autem gregibus per longa mapalialectos            85
ante aciem ostentabat equostumulumque propincum
dumsequitur gyriscampo uibrata per auras
spicula contorquenssumma ponebat in arce.
       Hanchasta totiens intrantem moenia Mopsus
non tulit et celsis seniorGortynia muris            90
tela sonante fugat neruo liquidasque per auras
derigitaligero letalia uulnera ferro.
Cres erataerisonis Curetumaduectus ab antris
Dictaeos agitare puer leuioribus armis
pennata saltus adsuetus harundine Mopsus.            95
ille uagam caelo demisit saepe uolucrem
ille procul campolinquentem retia ceruum
uulnere sistebatrueretque inopina subictu
ante fera incauto quam sibila poneret arcus.
nec se tumpharetra iactauit iustius ulla            100
Eois quamquam certet Gortyna sagittis.
uerum ut opum leuioruenatu extendere uitam
abnuitatque artae res exegere peraequor
coniuge cum Meroe natisque inglorius hospes
intraratmiseram fato ducente Saguntum.            105
coryti fratrum ex umeris calamique paterni
pendebantuolucerque chalybsMinoia tela.
hic medius iuuenum Massylaegentis in agmen
crebra Cydoneo fundebat spicula cornu.
iamGaramum audacemque Thyrum pariterque ruentis            110
Gisgonem leuemque Bagam indignumque sagittae
impubem malastam certae occurrere Lixum
fuderat et plena tractabat bellapharetra.
tum uultum intendens telumque in uirginis ora
desertum non grata Iouem per uota uocabat.            115
namque ut fatiferos conuerti prospicit arcus
oppositoprocul insidiis Nasamonias Harpe
corpore praeripuit letumcalamumque uolantem
dum clamatpatulo excipiens tramisithiatu
et primae ferrum a tergo uidere sorores.            120
at comitis frendens casu labentia uirgo
membra leuatparuaque oculos iam luce natantis
inrorat lacrimis totisqueadnisa doloris
uiribus intorquet letalem in moenia cornum.
illauolans umerum rapido transuerberat ictu            125
conantis Dorylaeiunctis iam cornibus arcus
et ductispatium nerui complente sagitta
excutere in uentos resolutopollice ferrum.
tum subitum in uulnus praeceps deuoluitur altis
aggeribus muriiuxtaque cadentia membra            130
effusi uersa calami fluxere pharetra.
exclamat paribusfrater uicinus in armis
Icarus ulciscique parat lacrimabilefatum.
atque illum raptim promentem in proelia telum
Hannibalexcussi praeuertit turbine saxi.            135
labuntur gelido torpentia frigore membra
deficiensque manuspharetrae sua tela remisit.
       Atpater in gemino natorum funere Mopsus
correptos arcus ter maestamouit ab ira
ter cecidit dextraet notas dolor abstulitartis.            140
paenitet heu sero dulcis liquisse penatis
adreptoque auidequo concidisIcaresaxo
postquam aeuum senior percussaquepectora frustra
sentit etut tantos compescat morte dolores
nil opis in dextrauastae se culmine turris            145
praecipitem iacit et delapsus pondere prono
membra supernati moribundos explicat artus.
       Dumcadit externo Gortynius aduena bello
iam noua molitus stimulatomilite Theron
Alcidae templi custos araequesacerdos            150
non expectatum Tyriis effuderat agmen
et fera miscebatreserata proelia porta.
atque illi non hasta manunon uerticecassis
sed fisus latis umeris et mole iuuentae
agminauastabat clauanihil indigus ensis.            155
exuuiae capiti impositae tegimenque leonis
terribilemattollunt excelso uertice rictum.
centum angues idem Lernaeaquemonstra gerebat
in clipeo et sectis geminam serpentibus hydram.
ille Iubam Tapsumque patrem clarumque Micipsam            160
nomine aui Maurumque Sacena moenibus actos
palantisquefugapraeceps ad litora cursu
egeratatque una spumabantaequora dextra.
nec contentus Idi leto letoque Cothonis
Marmaridae nec caede Rothi nec caede Iugurthae            165
Asbytes currum et radiantis tegmina laeuae
poscebat uotisgemmataque lumina peltae
atque in belligera uersabat uirginementem.
quem ruere ut telo uidit regina cruento
obliquosdetorquet equos laeuumque per orbem            170
fallaci gyro campum secat ac uelut ales
auerso rapitursinuata per aequora curru.
dumque ea se ex oculis aufertatqueocior Euro
incita pulueream campo trahit ungula nubem
aduersumlate stridens rota proterit agmen            175
ingerit et crebras uirgo trepidantibus hastas.
hic cecidereLycus Thamyrisque et nobile nomen
Eurydamasclari deductumstirpe parentis
qui thalamos ausus quondam sperare superbos
(heu demens!) Ithacique torum; sed enim artepudica            180
fallacis totiens reuoluto stamine telae
deceptusmersumpelago iactarat Vlixen.
ast Ithacus uero ficta pro morteloquacem
adfecit letotaedaeque ad funera uersae.
gensextrema uiri campis deletur Hiberis            185
Eurydamas Nomados dextra: superinstrepit ater
et seruatcursum perfractis ossibus axis.
       Iamqueaderat remeans uirgointer proelia postquam
distringi Theronauidetsaeuamque bipennem
perlibrans mediae frontispolium indesuperbum            190
Herculeasque tibi exuuiasDictynnauouebat.
nec segnisTheron tantae spe laudis in ipsos
aduersus consurgit equosuillosaque fului
ingerit obiectans trepidantibus ora leonis.
attoniti terrore nouo rictuque minaci            195
quadrupedes iactant resupino pondere currum.
tum saltuAsbyten conantem linquere pugnas
occupat incussa gemina intertempora claua
feruentisque rotas turbataque frena pauore
disiecto spargit conlisa per ossa cerebro            200
ac rapta properans caedem ostentare bipenni
amputat e currureuolutae uirginis ora.
necdum irae positae. celsa nam figiturhasta
spectandum caput: id gestent ante agmina Poenum
imperatet propere currus ad moenia uertant.            205
       Haec caecus fatidiuumque abeunte fauore
uicino Theron edebat proelia leto.
namque aderat toto ore ferens iramque minasque
Hannibal etcaesam Asbyten fixique tropaeum
infandum capitis furiata mentedolebat.            210
ac simul aerati radiauit luminis umbo
et concussa proculmembris uelocibus arma
letiferum intonuerefugam perculsarepente
ad muros trepido conuertunt agmina cursu:
sicut agitleuibus per sera crepuscula pennis            215
e pastu uolucres ad nota cubilia uesper;
autubi Cecropiusformidine nubis aquosae
sparsa super flores examina tollitHymettos
ad dulcis ceras et odori corticis antra
mellisapes grauidae properant densoque uolatu            220
raucum conexae glomerant ad limina murmur.
praecipitat metusattonitoscaecique feruntur.
heu blandum caeli lumen! tantonecauetur
mors reditura metu nascentique addita fata?
consiliumdamnant portisque atque aggere tuto            225
erupisse gemunt: retinet uix agmina Theron
interdumque manuinterdum clamore minisque:
'Stateuiri; meus ille hostis; mihigloria magnae
stateuenit pugnae. muro tectisque Sagunti
hacabigam Poenos dextra; spectacula tantum            230
ferteuiri; uelsi cunctos metus acer in urbem
(heudeforme!) rapitsoli mihi claudite portas.'
       AtPoenus rapido praeceps ad moenia cursu
dum pauitant trepidirerum fessique salutis
tendebat. stat primam urbem murosquepatentis            235
postposita caede et dilata inuadere pugna.
id postquamHerculeae custos uidet impiger arae
emicat et uelox formidinepraeuenit hostem.
gliscit Elissaeo uiolentior ira tyranno:
'Tusolue interea nobisbone ianitor urbis            240
suppliciumut pandas' inquit 'tua moenia leto.'
nec pluraeffari sinit irarotatque coruscum
mucronem; sed contortumprior impete uasto
Daunius huic robur iuuenis iacit. armafragore
icta graui raucum gemuerealtequeresultant            245
aere inlisa cauo nodosae pondera clauae.
at uiduus teli etfrustrato proditus ictu
pernici uelox cursu rapit incita membra
et celeri fugiens perlustrat moenia planta.
instat atroxterga increpitans fugientia uictor.            250
conclamant matrescelsoque e culmine muri
lamentis uoxmixta sonat: nunc nomine noto
appellantseras fesso nuncpandere portas
posse uolunt; quatit hortantum praecordia terror
ne simul accipiant ingentem moenibus hostem.            255
incutit umbonem fesso adsultatque ruenti
Poenus et ostentansspectantem e moenibus urbem
'Imiseram Asbyten leto solarepropinquo'++
haec dicensiugulo optantis dimittere uitam
infestum condit mucronem ac regia laetus            260
quadrupedes spolia abreptos a moenibus ipsis
quis aditumportae trepidantum saepserat agmen
uictor agit curruque uolatper ouantia castra.
       AtNomadum furibunda cohors miserabile humandi
deproperat munustumulique adiungit honorem            265
et rapto cineres ter circum corpore lustrat.
hinc letaleuiri robur tegimenque tremendum
in flammas iaciuntambustoqueore genisque
deforme alitibus liquere cadauer Hiberis.
       Poenorum interea quisrerum summa potestas            270
consultant bello superet quae dicta ferantur
Ausoniaepopulisoratorumque minaci
aduentu trepidant. mouet hincfoedusque fidesque
et testes superi iurataque pacta parentum
hinc popularis amor coeptantis magna iuuentae            275
et sperare iuuat belli meliora. sedolim
ductorem infestansodiis gentilibusHannon
sic adeo increpitat studia incautumquefauorem:
'Cuncta quidempatres(neque enim cohibere minantum
irae se ualuere) premunt formidine uocem:            280
haud tamen abstiterim. mortem licet arma propinquent
testaborsuperoset caelo nota relinquam
quae postrema salus rerumpatriaeque reposcit.
nec nunc obsessa demum et fumante Sagunto
haec serus uates Hannon canit. anxia rupi            285
pectora ne castris innutriretur et armis
exitiale caput;monui etdum uitamonebo
ingenitum noscens uirus flatusquepaternos
utqui stelligero speculatur sidera caelo
uenturampelagi rabiem Caurique futura            290
praedicit miseris haud uanus flamina nautis.
consedit soliorerumque inuasit habenas:
ergo armis foedus fasque omneabrumpitur armis
oppida quassanturlongeque in moenia nostra
Aeneadum arrectae mentesdisiectaque pax est.            295
exagitant manes iuuenem furiaeque paternae
ac funesta sacraet conuersi foedere rupto
in caput infidum superi Massylaqueuates.
an nunc ille noui caecus caligine regni
externasarces quatit aut Tirynthia tecta?            300
sic propria luat hoc poena nec misceat urbis
fata suis: nunchochoc inquamtempore muros
oppugnatCarthagotuos tequeobsidet armis.
lauimus Hennaeas animoso sanguine uallis
etuix conducto produximus arma Lacone.            305
nos ratibus laceris Scyllaea repleuimus antra
classibus etrefluo spectauimus aequore raptis
contorta e fundo reuomentemtranstra Charybdin.
respicepro demenspro pectus inanedeorum
Aegatis Libyaeque procul fluitantiamembra!            310
quo ruis et patriae exitio tibi nomina quaeris?
scilicetimmensaeuisis iuuenalibus armis
subsident Alpessubsidetmole niuali
Alpibus aequatum attollens caput Apenninus.
sedcampos facuanedari. num gentibus istis            315
mortales animiaut ferro flammaue fatiscunt?
haud tibiNeritia cernes cum prole laborem.
pubescit castris milesgaleaque teruntur
nondum signatae flaua lanugine malae
necrequies aeui notaexanguesque merendo            320
stant prima inter signa senes letumque lacessunt.
ipse egoRomanas perfosso corpore turmas
tela intorquentis correpta euulnere uidi
uidi animos mortesque uirum decorisque furorem.
si bello absistis nec te uictoribus offers            325
quantum heuCarthagodonat tibi sanguinis Hannon!'
       Gestar ad haec (namqueimpatiens asperque coquebat
iamdudum immites iras mediamqueloquentis
bis conatus erat turbando abrumpere uocem)
'Concilione' inquit 'Libyae Tyrioque senatu            330
pro superiAusonius miles sedetarmaque tantum
haud dumsumpta uiro? nam cetera non latet hostis.
nunc geminas AlpesApenninumque minatur
nunc freta Sicaniae et Scyllaei litorisundas
nec procul est quin iam manes umbrasquepauescat            335
Dardanias: tanta accumulat praeconia leto
uulneribusqueuirum ac tollit sub sidera gentem.
mortalemmihi credelicetformidine turpi
frigida corda tremantmortalem sumimus hostem.
uidi egocumgeminas artis post terga catenis            340
euinctus palmasuulgo traheretur ouante
carceris intenebras spes et fiducia gentis
Regulus Hectoreae; uidicumrobore pendens
Hesperiam cruce sublimis spectaret ab alta.
necuero terrent puerilia protinus ora            345
sub galea et pressae properata casside malae.
indole nonadeo segni sumus: aspiceturmae
quot Libycae certant annosanteire labore
et nudis bellantur equis; ipseaspiceductor
cum primam tenero uocem proferret ab ore            350
iam bella et lituos ac flammis urere gentem
iurabat Phrygiamatque animo patria arma mouebat.
proinde polo crescant Alpesastrisque coruscos
Apenninus agat scopulos: per saxa niuesque
(dicam etenimut stimulent atram uel inaniamentem)            355
per caelum est qui pandat iter: pudet Hercule tritas
desperareuias laudemque timere secundam.
sed Libyae clades et primiincendia belli
aggerat atque iterum pro libertate labores
Hannon ferre uetat. ponat formidinis aestus            360
parietibusque domus imbellis femina seruet
singultantemanimam; nosnos contra ibimus hostem
quis procul a Tyriadominos depellere Byrsa
uel Ioue non aequofixum est. sin fatarepugnant
et iam damnata cessit CarthagineMauors            365
occumbam potius nec tepatria inclitadedam
aeternumfamulam liberque Acheronta uidebo.
nam quaepro superiFabiusiubet! "ocius arma
exuite et capta descendite ab arceSagunti.
tum delecta manus scutorum incendataceruos            370
uranturque ratesac toto absistite ponto."
diproculomerita est numquam si talia plecti
Carthagoprohibete nefasnostrique solutas
ductoris seruate manus!' ut deinde resedit
factaque censendi patrum de more potestas            375
hic Hannon reddi propere certamine rapta
instat et auctoremuiolati foederis addit.
tum uero attoniticeu templo inrumperethostis
exiluere patresLatioque id uerteret omen
oraueredeum. at postquam discordia sensit            380
pectora et infidas ad Martem uergere mentes
non ultrapatiens Fabius rexisse dolorem
concilium propere exposcitpatribusque uocatis
bellum se gestare sinu pacemque profatus
quid sedeatlegere ambiguis neu fallere dictis            385
imperat acsaeuo neutrum renuente senatu
ceu clausas aciesgremioque effunderet arma
'Accipite infaustum Libyae euentuquepriori
par' inquit 'bellum'et laxos effundit amictus.
tumpatrias repetit pugnandi nuntius arces.            390
       Atque ea dum profugaeregnis agitantur Elissae
~accitis uelox populisquis aegralababat
ambiguo sub Marte fidespraedaque grauatus
ad murosPoenus reuocauerat arma Sagunti.
       Ecceautem clipeum saeuo fulgore micantem            395
Oceani gentes ductori dona ferebant
Callaicae tellurisopusgaleamque coruscis
subnixam cristisuibrant quae uerticeconi
albentis niueae tremulo nutamine pennae
ensemunam acmultis fatalem milibus hastam;            400
praeterea textam nodis auroque trilicem
loricamnullitegimen penetrabile telo.
haecaere et duri chalybis perfectametallo
atque opibus perfusa Tagiper singula laetis
lustratouans oculis et gaudet origine regni.            405
       Condebat primae DidoCarthaginis arces
instabatque operi subducta classe iuuentus.
molibus hi claudunt portushis tecta domosque
partirisiustae Bitia uenerande senectae.
ostentant caput effossa tellurerepertum            410
bellatoris equi atque omen clamore salutant.
has interspecies orbatum classe suisque
Aenean pulsum pelago dextraqueprecantem
cernere erat: fronte hunc auide regina serena
infelixac iam uultu spectabat amico.            415
hinc et speluncam furtiuaque foedera amantum
Callaicaefecere manus: it clamor ad auras
latratusque canumsubitoqueexterrita nimbo
occultant alae uenantum corpora siluis.
necprocul Aeneadum uacuo iam litore classis            420
aequora nequiquam reuocante petebat Elissa.
ipsa pyram superingentem stans saucia Dido
mandabat Tyriis ultricia bellafuturis
ardentemque rogum media spectabat ab unda
Dardanuset magnis pandebat carbasa fatis.            425
parte alia supplex infernis Hannibal aris
arcanum Stygialibat cum uate cruorem
et primo bella Aeneadum iurabat ab aeuo.
at senior Siculis exultat Hamilcar in aruis:
spirantemcredas certamina anhela mouere            430
ardor inest oculistoruumque minatur imago.
       Necnonet laeuum clipei latus aspera signis
implebat Spartana cohors;hanc ducit ouantem
Ledaeis ueniens uictor Xanthippus Amyclis.
iuxta triste decus pendet sub imagine poenae            435
Regulus et fidei dat magna exempla Sagunto.
laetior at circafacies: agitata ferarum
agmina uenatu et caelata mapaliafulgent
nec procul usta cutem nigri soror horrida Mauri
adsuetas mulcet patrio sermone leaenas.            440
it liber campi pastorcui fine sine ullo
inuetitum saltuspenetrat pecus: omnia Poenum
armenti uigilem patrio de moresecuntur
gaesaque latratorque Cydon tectumque focique
insilicis uenis et fistula nota iuuencis.            445
eminet excelso consurgens colle Saguntos
quam circa immensipopuli condensaque cingunt
agmina certantum pulsantquetrementibus hastis.
extrema clipei stagnabat Hiberus in ora
curuatis claudens ingentem flexibus orbem.            450
Hannibal abrupto transgressus foedere ripas
Poenorum populosRomana in bella uocabat.
tali sublimis dononoua tegmina latis
aptat concutiens umeris celsusque profatur:
'Heu quantumAusonio sudabitisarmacruore!            455
quasbelli uidexpoenas mihiCuriapendes!'
       Iamquesenescebat uallatus moenibus hostis
carpebatque dies urbemdumsigna manusque
expectant fessi socias. tandem aequore uano
auertunt oculos frustrataque litora ponunt            460
et propius suprema uident. sedet acta medullis
iamdudumatque inopes penitus coquit intima pestis.
est furtim lentomisere durantia tabo
uiscera et exurit siccatas sanguine uenas
per longum celata fames. iam lumina retro             465
exesis fugere genisiam lurida sola
tecta cuteet uenis male iuncta trementibus ossa
extant consumptis uisudeformia membris.
umentis rores noctis terramque madentem
solamen fecere malicassoque labore            470
e sicco frustra presserunt robore sucos.
nil temerare piget:rabidi ieiunia uentris
insolitis adigunt uesciresolutaquenudos
linquentes clipeosarmorum tegmina mandunt.
       Desuper haec caelospectans Tirynthius alto            475
inlacrimat fractae nequiquam casibus urbis.
namque metusmagnique tenent praecepta parentis
ne saeuae tendat contradecreta nouercae.
sic igitur coepta occultans ad limina sanctae
contendit Fidei secretaque pectora temptat.            480
arcanis dea laeta polo tum forte remoto
caelicolum magnasuoluebat conscia curas.
quam tali adloquitur Nemeae pacatorhonore:
'Ante Iouem generatadecus diuumque hominumque
quasine non tellus pacemnon aequora norunt            485
iustitiae consors tacitumque in pectore numen
exitiumnetuae dirum spectare Sagunti
et tot pendentem pro tedeacernere poenas
urbem lenta potes? moritur tibi uulguset unam
te matres uincente famete maesta uirorum            490
ora uocantprimaque sonant te uoce minores.
fer caeloauxilium et fessis da surgere rebus.'
       Haecsatus Alcmena; contra cui talia uirgo:
'Cerno equidemnec pronihilo est mihi foedera rumpi
statque dies ausis olim tamtristibus ultor.            495
sed me pollutas properantem linquere terras
sedibus histectisque Iouis succedere adegit
fecundum in fraudes hominumgenus: impia liqui
etquantum terrenttantum metuentia regna
ac furias auri nec uilia praemia fraudum            500
et super haec ritu horrificos ac more ferarum
uiuentis raptopopulos luxuque solutum
omne decus multaque oppressum noctepudorem.
uis colituriurisque locum sibi uindicat ensis
etprobris cessit uirtus. enaspice gentes:            505
nemo insons: pacem seruant commercia culpae.
sed si curatua fundata ut moenia dextra
dignum te seruent memorando fineuigorem
dedita nec fessi tramittant corpora Poeno:
quodsolum nunc fata sinunt seriesque futuri            510
extendam leti decus atque in saecula mittam
ipsaque laudatasad manes prosequar umbras.'
       Indeseuera leui decurrens aethere uirgo
luctantem fatis petitinflammata Saguntum.
inuadit mentes et pectora notapererrat            515
immittitque animis numen. tum fusa medullis
implicat atquesui flagrantem inspirat amorem.
arma uolunt temptantque aegrosad proelia nisus.
insperatus adest uigorinteriusque recursat
dulcis honor diuae et sacrum pro uirgine letum.            520
it tacitus fessis per ouantia pectora sensus
uel letograuiora pati saeuasque ferarum
attemptare dapes et mensisaddere crimen.
sed prohibet culpa pollutam extendere lucem
casta Fides paribusque famem compescere membris.            525
       Quam simul inuisaegentis conspexit in arce
forte ferens sese Libycis Saturniacastris
uirgineum increpitat miscentem bella furorem
atqueira turbata gradum ciet ocius atram
Tisiphonen imos agitantemuerbere manes            530
et palmas tendens 'Hos' inquit 'noctis alumna
hosmuros impelle manu populumque ferocem
dextris sterne suis: Iunoiubet. ipsa propinqua
effectus studiumque tuum de nube uidebo.
illa deos summumque Iouem turbantia tela            535
quis Acheronta mouesflammam immanesque chelydros
stridoremquetuumquo territa comprimit ora
Cerberusac mixto quae spumantfelle uenena
et quicquid scelerumpoenarum quicquid et irae
pectore fecundo coquitur tibicongere praeceps            540
in Rutulos totamque Erebo demitte Saguntum.
hac mercedeFides constet delapsa per auras.'
       Sicuoce instimulans dextra dea concita saeuam
Eumenida incussitmuristremuitque repente
mons circumet grauior sonuit perlitora fluctus.            545
sibilat insurgens capiti et turgentia circa
multus collamicat squalenti tergore serpens.
Mors graditur uasto cauapandens guttura rictu
casuroque inhiat populo: tunc Luctus etatri
pectora circumstant Planctus MaerorqueDolorque            550
atque omnes adsunt Poenaeformaque trifauci
personatinsomnis lacrimosae Ianitor aulae.
protinus adsimulat faciemmutabile monstrum
Tiburnae gressumque simul sonitumqueloquentis.
haec bello uacuos et saeui turbineMartis            555
lugebat thalamosMurro spoliata marito
clara genusDaunique trahens a sanguine nomen.
cui uultus induta paresdisiectaque crinem
Eumenis in medios inrumpit turbida coetus
etmaestas lacerata genas 'Quis terminus?' inquit            560
'sat Fidei proauisque datum. uidi ipsa cruentum
ipsa meumuidi lacerato uulnere nostras
terrentem Murrum noctes et dirasonantem:
"Eripe teconiunxmiserandae casibus urbis
etfugesi terras adimit uictoria Poeni            565
ad manesTiburnameos; cecidere penates
occidimus Rutulitenet omnia Punicus ensis."
mens horretnec adhuc oculisabsistit imago.
nullane iam posthac tua tectaSagunteuidebo?
felixMurrenecis patriaque superstite felix.            570
at nosSidoniis famulatum matribus actas
post belli casusuastique pericula ponti
Carthago aspiciet uictrixtandemquesuprema
nocte obita Libyae gremio captiua iacebo.
sed uosoiuuenesuetuit quos conscia uirtus            575
posse capiquis telum ingens contra aspera mors est
uestrisseruitio manibus subducite matres.
ardua uirtutem profert uia:pergite primi
nec facilem populis nec notam inuadere laudem.'
       His ubi turbatashortatibus impulit aures            580
inde petit tumulumsummo quem uertice montis
Amphitryoniadesspectandum ex aequore nautis
struxerat et grato cineresdecorarat honore.
excitus sedehorrendumprorumpit ab ima
caeruleus maculis auro squalentibus anguis.            585
ignea sanguinea radiabant lumina flamma
oraque uibrantistridebant sibila lingua.
isque inter trepidos coetus mediamqueper urbem
uoluitur et muris propere delabitur altis
acsimilis profugo uicina ad litora tendit            590
spumantisque freti praeceps immergitur undis.
       Tumuero excussae mentesceu prodita tecta
expulsi fugiant manesumbraeque recusent
captiuo iacuisse solo. sperare salute
pertaesumdamnantque cibos: agit abdita Erinys.            595
haud grauior duris diuum inclementia rebus
quam letiperferre moras: abrumpere uitam
ocius attoniti quaerunt lucemquegrauantur.
certatim structus subrectae molis ad astra
inmedia stetit urbe rogus: portantque trahuntque            600
longae pacis opes quaesitaque praemia dextris
Callaicouestes distinctas matribus auro
armaque Dulichia proauis portataZacyntho
et prisca aduectos Rutulorum ex urbe penates.
hucquicquid superest captisclipeosque simulque            605
infaustos iaciunt enses et condita bello
effodiunt penitusterra gaudentque superbi
uictoris praedam flammis donaresupremis.
       Quaepostquam congesta uidet feralis Erinys
lampada flammiferistinctam Phlegethontis in undis            610
quassat et inferna superos caligine condit.
inde opusaggressi toto quod nobile mundo
aeternum inuictis infelix gloriaseruat.
princeps Tisiphone lentum indignata pauentum
pressitouans capulum cunctantemque impulit ensem            615
et dirum insonuit Stygio bis terque flagello.
inuitasmaculant cognato sanguine dextras
miranturque nefas auersa menteperactum
et facto sceleri inlacrimant. hic turbidus ira
etrabie cladum perpessaeque ultima uitae            620
obliquos uersat materna per ubera uisus.
hic raptam libransdilectae in colla securim
coniugis increpitat sese mediumquefurorem
proiecta damnat stupefactus membra bipenni.
nectamen euasisse datur; nam uerbera Erinys            625
incutit atque atros insibilat ore tumores.
sic thalami fugitomnis amordulcesque marito
effluxere toriet subiere obliuiataedae.
ille iacit totis conisus uiribus aegrum
in flammascorpusdensum qua turbine nigro            630
exundat fumans piceus caligine uertex.
       Atmedios inter coetus pietate sinistra
infelix TymbrenefurisPoenoque parentis
dum properas auferre necemreddentia formam
ora tuam laceras temerasque simillima membra.            635
uos etiam primo gemini cecidistis in aeuo
Eurymedon fratremet fratrem mentite Lycorma
cuncta pares; dulcisque labor suanomina natis
reddere et in uultu genetrici stare suorum.
iamfixus iugulo culpa te soluerat ensis            640
Eurymedoninter miserae lamenta senectae
dumque malisturbata parens deceptaque uisis
'Quo ruis? huc ferrum' clamat'conuerteLycorma'
ecce simul iugulum perfoderat enseLycormas.
sed magno 'QuinamEurymedonfuror iste?'sonabat            645
cum planctu geminaeque notis decepta figurae
funera mutatoreuocabat nomine mater
donec transacto tremebunda per uberaferro
tunc etiam ambiguos cecidit super inscia natos.
       Quis diros urbis casuslaudandaque monstra            650
et Fidei poenas ac tristia fata piorum
imperet euoluenslacrimis? uix Punica fletu
cessassent castra ac miserescerenescius hostis.
urbshabitata diu Fidei caeloque parentem
murorum repetensruit inter perfida gentis             655
Sidoniae tela atque immania facta suorum
iniustisneglecta deis: furit ensis et ignis
quique caret flammascelerum est locus. erigit atro
nigrantem fumo rogus alta adsidera nubem.
ardet in excelso proceri uerticemontis            660
arx intacta prius bellis (hinc Punica castra
litoraque ettotam soliti spectare Saguntum)
ardent tecta deum. resplendetimagine flammae
aequoret in tremulo uibrant incendia ponto.
       Ecce inter medioscaedum Tiburna furores            665
fulgenti dextram mucrone armata mariti
et laeua infelixardentem lampada quassans
squalentemque erecta comam ac liuentiaplanctu
pectora nudatis ostendens saeua lacertis
ad tumulumMurri super ipsa cadauera fertur:            670
qualisubi inferni dirum tonat aula parentis
iraqueturbatos exercet regia manes
Alecto solium ante dei sedemquetremendam
Tartareo est operata Ioui poenasque ministrat.
armauiri multo nuper defensa cruore            675
imponit tumulo inlacrimansmanesque precata
acciperentseseflagrantem lampada subdit.
tunc rapiens letum 'Tibi egohaec' ait 'optime coniunx
ad manesenipsa fero.' sic enserecepto
arma super ruit et flammas inuadit hiatu.            680
       Semiambusta iacetnullo discrimine passim
infelix obituspermixto funereturba:
ceustimulante fame cum uictor ouilia tandem
faucibusinuasit siccis leomandit hianti
ore fremens imbelle pecuspatuloque redundat            685
gutture ructatus large cruor: incubat atris
semesae stragiscumulisaut murmure anhelo
infrendens laceros inter spatiaturaceruos:
late fusa iacent pecudes custosque Molossus
pastorumque cohors stabulique gregisque magister            690
totaque uastatis disiecta mapalia tectis.
inrumpunt uacuamPoeni tot cladibus arcem.
tum demum ad manis perfecto munereErinys
Iunoni laudata redit magnamque superba
exultatrapiens secum sub Tartara turbam.            695
       At uossidereaequasnulla aequauerit aetas
itedecus terrarumanimaeuenerabileuulgus
Elysium et castas sedes decorate piorum.
cui ueronon aequa dedit uictoria nomen
(auditeo gentesneu rumpitefoedera pacis            700
nec regnis postferte fidem!) uagus exul in orbe
errabit totopatriis proiectus ab oris
tergaque uertentem trepidans Carthagouidebit.
saepe Saguntinis somnos exterritus umbris
optabitcecidisse manuferroque negato            705
inuictus quondam Stygias bellator ad undas
deformata feretliuenti membra ueneno.

 

 

LIBER TERTIUS

 

 

 

 

Postquamrupta fides Tyriis et moenia castae
non aequo superum genitoreeuersa Sagunti
extemplo positos finiti cardine mundi
uictoradit populos cognataque limina Gades.
nec uatum mentes agitareet praescia corda            5
cessatumsuper imperio: citus aequore Bostar
uela dare et rerumpraenoscere fata iubetur.
prisca fides adytis longo seruatur abaeuo
qua sublime sedensCirrhaeis aemulus antris
interanhelantis Garamantas corniger Hammon            10
fatidicopandit uenientia saecula luco.
hinc omen coeptis et casus scirefuturos
ante diem bellique uices nouisse petebat.
      Exinclauigeri ueneratus numinis aras
captiuis onerat donisquaenuper ab arce            15
uictorfumantis rapuit semusta Sagunti.
uulgatumnec cassa fidesaborigine fani
impositas durare trabes solasque per aeuum
condentum nouisse manus. hinc credere gaudent
consedissedeum seniumque repellere templis.            20
tumquis fas et honos adyti penetralia nosse
femineos prohibentgressus ac limine curant
saetigeros arcere sues. nec discolorulli
ante aras cultus: uelantur corpora lino
et Pelusiacopraefulget stamine uertex.            25
discinctismos tura dare atque e lege parentum
sacrificam lato uestemdistinguere clauo:
pes nudus tonsaeque comae castumque cubile.
inrestincta focis seruant altaria flammae
sed nullaeffigies simulacraue nota deorum            30
maiestatelocum et sacro impleuere timore.
      Inforibus labor Alcidae: Lernaea recisis
anguibus hydra iacetnexuque elisa leonis
ora Cleonaei patulo caelantur hiatu.
atStygius saeuis terrens latratibus umbras            35
ianitoraeterno tum primum tractus ab antro
uincla indignaturmetuitque Megaera catenas.
iuxta Thraces equi pestisqueErymanthia et altos
aeripedis ramos superantia cornua cerui.
nec leuior uinci Libycae telluris alumnus            40
matresuper stratique genus deforme bimembres
Centauri frontemqueminor nunc amnis Acarnan.
inter quae fulget sacratis ignibusOete
ingentemque animam rapiunt ad sidera flammae.
      Postquam oculos uariaimpleuit uirtutis imago            45
miradehinc cernit: surgentis mole profundi
inuectum terris subitummare nullaque circa
litora et infuso stagnantis aequore campos.
nam qua caeruleis Nereus euoluitur antris
atque imo fretacontorquet Neptunia fundo            50
proruptumexundat pelaguscaecosque relaxans
Oceanus fontis torrentibusingruit undis.
tum uadaceu saeuo penitus permota tridenti
luctantur terris tumefactum imponere pontum.
mox remeatgurges tractoque relabitur aestu            55
acratis erepto campis deserta profundo
et fusi transtrisexpectant aequora nautae.
Cymothoes ea regna uagae pelagiquelabores
Luna mouetLunaimmissis per caerula bigis
fertquerefertque fretumsequiturque reciprocaTethys.            60
      Haecpropere spectata duci; nam multa fatigant.
curarum primaexercetsubducere bello
consortem thalami paruumque sub uberenatum.
uirgineis iuuenem taedis primoque Hymenaeo
imbueratconiunx memorique tenebat amore.             65
atpuerobsessae generatus in ore Sagunti
bissenos Lunae nondumcompleuerat orbes.
quos ut seponi stetit et secernere ab armis
adfatur ductor: 'Spes o Carthaginis altae
natenecAeneadum leuior metusampliororo            70
sispatrio decore et factis tibi nomina condas
qui<s> superesbellator auum; iamque aegra timoris
Roma tuos numeratlacrimandos matribus annos.
ni praesaga meos ludunt praecordiasensus
ingens hic terris crescit labor: oraparentis            75
agnoscotoruaque oculos sub fronte minacis
uagitumque grauem atqueirarum elementa mearum.
si quis forte deum tantos incideritactus
ut nostro abrumpat leto primordia rerum
hoc pignusbelliconiunxseruare labora.            80
cumquedatum fariduc per cunabula nostra:
tangat Elissaeas palmispuerilibus aras
et cineri iuret patrio Laurentia bella.
indeubi flore nouo pubescet firmior aetas
emicet in Martem etcalcato foedere uictor            85
inCapitolina tumulum mihi uindicet arce.
tu uerotanti felix quamgloria partus
expectatueneranda fidediscede periclis
incerti Martis durosque relinque labores.
nos clausaeniuibus rupes suppostaque caelo            90
saxamanentnos Alcidae mirante nouerca
sudatus labor etbellislabor acriorAlpes.
quod si promissum uertat Fortuna fauorem
laeuaque sit coeptiste longa stare senecta
aeuumqueextendisse uelim; tua iustior aetas            95
ultrame improperae ducant cui fila sorores.'
      Sicille. at contra Cirrhaei sanguis Imilce
Castaliiquae maternode nomine dicta
(Castulo Phoebei seruat cognomina uatis)
aequeex sacrata repetebat stirpe parentes.            100
temporequo Bacchus populos domitabat Hiberos
concutiens thyrso atquearmata Maenade Calpen
lasciuo genitus Satyro nymphaque Myrice
Milichus indigenis late regnarat in oris
cornigeramattollens genitoris imagine frontem.            105
hincpatriam clarumque genus referebat Imilce
barbarica paulumuitiato nomine lingua.
quae tunc sic lacrimis sensim manantibusinfit:
'Meneoblite tua nostram pendere salute
abnuisinceptis comitem? sic foedera nota            110
primitiaequetorigelidos ut scandere tecum
deficiam montis coniunx tua?crede uigori
femineo. castum haud superat labor ullus amorem.
sin solo aspicimur sexufixumque relinqui
cedo equidem necfata moror; deus annuatoro:            115
ifelixi numinibus uotisque secundis
atque acies interflagrantiaque arma relictae
coniugis et nati curam seruarememento.
quippe nec Ausonios tantum nec tela nec ignes
quantumte metuo: ruis ipsos acer in enses            120
obiectasquecaput telisnec <te> ulla secundo
euentu satiat uirtustibi gloria soli
fine caretcredisque uiris ignobile letum
belligeris in pace mori. tremor implicat artus
nec quemquamhorrescoqui se tibi conferet unus.            125
sedtubellorum genitormiserere nefasque
auerte et serua caputinuiolabile Teucris.'
      Iamqueadeo <e>gressi steterant in litore primo
et promotaratispendentibus arbore nautis
aptabat sensim pulsanticarbasa uento            130
cumlenire metus properans aegramque leuare
attonitis mentem curissic Hannibal orsus:
'Ominibus parce et lacrimisfidissimaconiunx.
et pace et bello cunctis stat terminus aeui
extremumque diem primus tulit; ire per ora            135
nomenin aeternum pa<u>cis mens ignea donat
quos pateraetheriis caelestum destinat oris.
an Romana iuga et famulasCarthaginis arces
perpetiar? stimulant manes noctisque perumbras
increpitans genitorstant arae atque horridasacra            140
anteoculosbreuitasque uetat mutabilis horae
prolatare diem.sedeamneut nouerit una
me tantum Carthagoetqui simnesciat omnis
gens hominumletique metu decora alta relinquam?
quantum etenim distant a morte silentiauitae?            145
nectamen incautos laudum exhorresce furores.
et nobis est lucishonosgaudetque senecta
gloriacum longo titulis celebratur inaeuo.
te quoque magna manent suscepti praemia belli.
dentmodo se superiThybris tibi seruiet omnis            150
Iliacaequenurus et diues Dardanus auri.'
dumque ea permixtis inter sefletibus orant
confisus pelago celsa de puppe magister
cunctantem ciet. abripitur diuulsa marito.
haerent intentiuultus et litora seruant            155
doneciter liquidum uolucri rapiente carina
consumpsit uisus pontustellusque recessit.
      AtPoenus belli curis auertere amorem
apparat et repetit properatomoenia gressu.
quae dum perlustrat crebroque obit omniauisu            160
tandemsollicito cessit uis dura labori
belligeramque datur somnocomponere mentem.
      Tum pateromnipotensgentem exercere periclis
Dardaniam et fama saeuorumtollere ad astra
bellorum meditans priscosque referrelabores            165
praecipitatconsulta uiri segnemque quietem
terret et immissa rumpitformidine somnos.
iamque per umentem noctis Cyllenius umbram
aligero lapsu portabat iussa parentis.
nec mora. mulcentemsecuro membra sopore            170
adgredituriuuenem ac monitis incessit amaris:
'Turpe duci totam somnoconsumere noctem
o rector Libyae. uigili stant bella magistro.
iam maria effusas cernes turbare carinas
et Latiam totopubem uolitare profundo            175
dumlentus coepti terra cunctaris Hibera.
scilicet id satis estdecoris memorandaque uirtus
quod tanto cecidit molimine GraiaSaguntos?
en agesi quid inest animo par fortibus ausis
fergressus agiles mecum et comitare uocantem            180
(respexisseueto: monet hoc pater ille deorum):
uictorem ante altae statuamte moenia Romae.'
      Iamqueuidebatur dextram iniectare graduque
laetantem trahere inSaturnia regna citato
cum subitus circa fragor et uibrata perauras            185
exterrentsaeuis a tergo sibila linguis
ingentique metu diuum praeceptapauenti
effluxere uiroet turbatus lumina flectit.
ecceiugis rapiens siluas ac robora uasto
contorta amplexu tractasqueper inuia rupes            190
aterletifero stridebat turbine serpens.
quantus non aequasperlustrat flexibus Arctos
et geminum lapsu sidus circumligatAnguis
immani tantus fauces diducit hiatu
attollensquecaput nimbosis montibus aequat.            195
congeminatsonitus rupti uiolentia caeli
imbriferamque hiemem permixtagrandine torquet.
hoc trepidus monstro (neque enim sopor illenec altae
uis aderat noctisuirgaque fugante tenebras
miscuerat lucem somno deus) ardua quae sit            200
scitaturpestis terrasque urgentia membra
quo ferat et quosnam populosdeposcat hiatu.
cui gelidis almae Cyllenes editus antris:
'Bella uides optata tibi. te maxima bella
te stragesnemorumte moto turbida caelo            205
tempestascaedesque uirum magnaeque ruinae
Idaei generis lacrimosaque fatasecuntur.
quantus per campos populatis montibus actas
contorquet siluas squalenti tergore serpens
et late umectatterras spumante ueneno            210
tantusperdomitis decurrens Alpibus atro
inuolues bello Italiamtantoque fragore
eruta conuulsis prosternes oppida muris.'
      His aegrum stimulis liqueredeusque soporque.
it membris gelidus sudorlaetoquepauore            215
promissaeuoluit somni noctemque retractat.
iamque deum regi Martique subomine fausto
instauratus honosniueoque ante omnia tauro
placatus meritis monitor Cyllenius aris.
extemplo edicitconuellere signarepensque            220
castraquatit clamor permixtis dissona linguis.
      ProditeCalliopefamaequos horrida coepta
excierint populostulerintque in regna Latini
et quas indomitis urbes armaritHiberis
quasque Paraetonio glomerarit litoreturmas            225
ausasibi Libye rerum deposcere frenos
et terris mutare iugum. ~nonulla nec umquam
saeuior it trucibus tempestas acta procellis
~nec bellum ruptis tam dirum mille carinis
acrius infremuittrepidumque exterruit orbem.            230
      Princepssigna tulit Tyria Carthagine pubes
membra leuis celsique decusfraudata superbum
corporisat docilis fallendi et necteretectos
numquam tarda dolos. rudis his tum parmabreuique
bellabant ense; at uestigia nudasinusque            235
cingereinadsuetumet rubrae uelamine uestis
ars erat in pugna fusumocculuisse cruorem.
his rector fulgens ostro super altior omnis
germanus nitet Hannibalis gratoque tumultu
Mago quatitcurrus et fratrem spirat in armis.            240
      ProximaSidoniis Vtica est effusa maniplis
prisca situ ueterisque antearces condita Byrsae.
tuncquae Sicanio praecinxit litora muro
in clipei speciem curuatis turribusAspis.
sed dux in seseconuerterat ora Sychaeus            245
Hasdrubalisprolescui uano corda tumore
maternum implebat genusetresonare superbo
Hannibal haud umquam cessabat auunculus ore.
      Adfuit undosa cretusBerenicide miles
nectereti dextras in pugnam armatadolone            250
destituitBarce sitientibus arida uenis.
nec non Cyrene Pelopei stirpenepotis
Battiadas prauos fidei stimulauit in arma.
quostrahitantiquo laudatus Hamilcare quondam
consilio uiridissed belli serusIlertes.            255
      Sabrathatum Tyrium uulgus Sarranaque Leptis
Oeaque Trinacrios Afrispermixta colonos
et Tingim rapido mittebat ab aequore Lixus.
tum Vaga et antiquis dilectus regibus Hippo
quaeque proculcauit non aequos Ruspina fluctus            260
etZama et uberior Rutulo nunc sanguine Thapsus.
ducit tot populosingens et corpore et armis
Herculeam factis seruans ac nominefamam
Antaeus celsumque caput super agmina tollit.
      Venere Aethiopesgens haudincognita Nilo            265
quimagneta secant: solis honor illemetallo
intactum chalybemuicino ducere saxo.
his simul immitem testantes corpore solem
exusti uenere Nubae. non aerea cassis
nec lorica rigetferronon tenditur arcus:            270
temporamultiplici mos est defendere lino
et lino munire latusscelerataque sucis
spicula derigere et ferrum infamare ueneno.
tum primum castris Phoenicum tendere ritu
Cinyphii didicereMacae. squalentia barba            275
orauirisumerosque tegunt uelamine capri
saetigero; panda manusest armata cateia.
uersicolor contra caetra et falcatus ab arte
ensis Adyrmachidis ac laeuo tegmina crure.
sed mensis asperpopulus uictuque maligno:            280
namcalida tristes epulae torrentur harena.
quin et Massylifulgentia signa tulere
Hesperidum ueniens lucis domus ultimaterrae.
praefuit intortos demissus uertice crinis
Bocchusatroxqui sacratas in litore siluas            285
atqueinter frondes reuirescere uiderat aurum.
      Vosquoque desertis in castra mapalibus itis
misceri gregibusGaetulia sueta ferarum
indomitisque loqui et sedare leonibusiras.
nulla domus: plaustris habitant; migrare perarua            290
mosatque errantes circumuectare penates.
hinc mille alipedes turmae(uelocior Euris
et doctus uirgae sonipes) in castra ruebant:
ceupernix cum densa uagis latratibus implet
uenator dumetaLaconaut exigit Vmber            295
naresagax e calle ferasperterrita late
agmina praecipitantuolucres formidine cerui.
hos agit haud laeto uultu nec fronteserena
Asbytes nuper caesae germanus Acherras.
      Marmaridaemedicum uulgusstrepuere cateruis            300
adquorum cantus serpens oblita ueneni
ad quorum tactum mitesiacuere cerastae.
tumchalybis pauperBaniurae cruda iuuentus
contenti parca durasse hastilia flamma
miscebant auiditrucibus fera murmura linguis.            305
necnonAutololesleuibus gens ignea plantis
cui sonipes cursucuicesserit incitus amnis
tanta fuga est: certant pennaecampumque uolatu
cum rapuerepedum frustra uestigia quaeras.
spectati castrisquos suco nobilis arbor            310
etdulci pascit lotos nimis hospita baca
quique atro rabidasefferuescente ueneno
dipsadas immensis horrent Garamantesharenis.
fama docetcaesae rapuit cum Gorgonis ora
Perseusin Libyam dirum fluxisse cruorem:            315
indeMedusaeis terram exundasse chelydris.
milibus his ductorspectatus Marte Choaspes
Neritia Meni<n>ge satuscuitragula semper
fulmineam armabatcelebratum missiledextram.
huc coit aequoreus Nasamoninuadere fluctu            320
audaxnaufragia et praedas auellere ponto
hucqui stagna coluntTritonidos alta paludis
qua uirgout fama estbellatrix editalympha
inuento primam Libyen perfudit oliuo.
      Necnontotus adest Vesper populique reposti.            325
Cantaberante omnishiemisque aestusque famisque
inuictus palmamque exomni ferre labore.
mirus amor populocum pigra incanuit aetas
imbelles iam dudum annos praeuertere saxo
nec uitam sineMarte pati. quippe omnis in armis            330
luciscausa sitaet damnatum uiuere paci.
      Venitet Aurorae lacrimis perfususin orbem
diuersum patrias fugitcum deuius oras
armiger Eoi non felix Memnonis Astyr.
hisparuus sonipes nec Marti natusat idem            335
autinconcusso glomerat uestigia dorso
aut molli pacata celer rapitesseda collo.
Cydnus agitiuga Pyrenes uenatibus acer
metiriiaculoue extendere proelia Mauro.
      Venereet Celtae sociati nomen Hiberis.            340
hispugna cecidisse decuscorpusque cremari
tale nefas: caelocredunt superisque referri
impastus carpat si membra iacentiauultur.
      Fibrarum et pennaediuinarumque sagacem
flammarum misit diues Callaeciapubem            345
barbaranunc patriis ululantem carmina linguis
nunc pedis alternopercussa uerbere terra
ad numerum resonas gaudentem plauderecaetras.
haec requies ludusque uirisea sacra uoluptas.
ceterafemineus peragit labor: addere sulco            350
seminaet impresso tellurem uertere aratro
segne uiris. quicquid durosine Marte gerundum
Callaici coniunx obit inrequieta mariti.
hos Viriathus agit Lusitanumque remotis
extractum lustrisprimo Viriathus in aeuo            355
nomenRomanis factum mox nobile damnis.
      NecCerretaniquondam Tirynthia castra
aut Vasco insuetus galeaeferre arma morati
nonquae Dardanios post uiditIlerdafurores
nec qui Massageten monstrans feritateparentem            360
cornipedisfusa satiarisConcaneuena.
iamque Ebusus Phoenissa mouetmouet Arbacus arma
aclyde uel tenui pugnax instare ueruto
iamcui Tlepolemus sator et cui Lindus origo
funda bella ferensBaliaris et alite plumbo            365
etquos nunc Grauios uiolato nomine Graium
Oeneae misere domusAetolaque Tyde.
dat Carthago uirosTeucro fundata uetusto
Phocaicae dant Emporiaedat Tarraco pubem
uitifera et Latiotantum cessura Lyaeo.            370
hosinter clara thoracis luce nitebat
Sedetana cohorsquam Sucrorigentibus undis
atque altrix celsa mittebat Saetabis arce
Saetabis et telas Arabum spreuisse superba
et Pelusiacofilum componere lino.            375
Mandoniuspopulis domitorque insignis equorum
imperitat Caesoet sociostant castra labore.
      AtVettonum alas Balarus probat aequore aperto
hic adeocum uerplacidum flatusque tepescit
concubitus seruans tacitos grexperstat equarum            380
etVenerem occultam genitali concipit aura.
sed non multa diesgeneriproperatque senectus
septimaque his stabulis longissimaducitur aestas.
      At nonSarmaticos attollens Vxama muros
tam leuibus persultat equis:hinc uenit in arma            385
haudaeui fragilis sonipes crudoque uigore
asper frena pati autiussis parere magistris.
Rhyndacus his ductortelum sparus; oreferarum
et rictu horrificant galeas. uenatibus aeuum
transigituruel more patrum uis raptaquepascunt.            390
      Fulgetpraecipuis Parnasia Castulo signis
et celebre Oceano atquealternis aestibus Hispal
ac Nebrissa dei Nysaeis consciathyrsis
quam Satyri coluere leues redimitaque sacra
nebrideet arcano Maenas nocturna Lyaeo.            395
Arganthoniacosarmat Carteia nepotes.
rex proauis fuit humani ditissimus aeui
ter denos decies emensus belliger annos.
armat Tartessosstabulanti conscia Phoebo
et Munda Emathios Italis parituralabores.            400
necdecus auriferae cessauit Corduba terrae.
hos duxere uirosflauenti uertice Phorcys
spiciferisque grauis bellator Arauricusoris
aequales aeuigenuit quos ubere ripa
Palladio Baetesumbratus cornua ramo.            405
      TaliaSidonius per campos agmina ductor
puluere nigrantis raptatlustransque sub armis
qua uisu comprendere eratfulgentiasigna
ibat ouans longaque umbram tellure trahebat.
nonaliterquotiens perlabitur aequora curru            410
extremamquepetitPhoebea cubiliaTethyn
frenatis Neptunus equisfluitomnis ab antris
Nereidum chorus et sueto certamine nandi
candida perspicuo conuertunt brachia ponto.
      AtPyrenaei frondosa cacumina montis            415
turbataPoenus terrarum pace petebat.
Pyrene celsa nimbosi uerticis arce
diuisos Celtis late prospectat Hiberos
atque aeterna tenetmagnis diuortia terris.
nomen Bebrycia duxere a uirginecolles            420
hospitisAlcidae crimenquisorte laborum
Geryonae peteret cum longatricorporis arua
possessus Baccho saeua Bebrycis in aula
lugendam formae sine uirginitate reliquit
Pyrenenletiquedeussi credere fas est            425
causafuit leti miserae deus. edidit aluo
namque ut serpentempatriasque exhorruit iras
confestim dulcis liquit turbatapenates.
tum noctem Alcidae solis plangebat in antris
etpromissa uiri siluis narrabat opacis            430
donecmaerentem ingratos raptoris amores
tendentemque manus atquehospitis arma uocantem
diripuere ferae. laceros Tirynthiusartus
dum remeat uictorlacrimis perfudit et amens
palluitinuento dilectae uirginis ore.            435
atuoce Herculea percussa cacumina montis
intremuere iugis: maestoclamore ciebat
Pyrenenscopulique omnes ac lustra ferarum
Pyrenen resonant. tumulo tum membra reponit
supremuminlacrimansnec honos intercidit aeuo            440
defletumquetenent montes per saecula nomen.
      Iamqueper et collis et densos abiete lucos
Bebryciae Poenus finestranscenderat aulae.
inde ferox quaesitum armis per inhospitarura
Volcarum populatur iter tumidiqueminaces            445
acceditRhodani festino milite ripas.
aggeribus caput Alpinis et rupeniuali
proserit in Celtas ingentemque extrahit amnem
spumantiRhodanus proscindens gurgite campos
ac propere in pontem latoruit incitus alueo.            450
augetopes stanti similis tacitoque liquore
mixtus Ararquemgurgitibus complexus anhelis
cunctantem immergit pelagoraptumque per arua
ferre uetat patrium uicina ad litora nomen.
inuadunt alacres inimicum pontibus amnem:            455
nunccelso capite et ceruicibus arma tuentur
nunc ualidis gurgescertatim frangitur ulnis.
fluminea sonipes religatus ducituralno
belua nec retinet tardante Libyssa timore.
namtrabibus uada et iniecta tellure repertum            460
conexasoperire trabes ac ducere in altum
paulatim ripae resolutisaggere uinclis.
at gregis inlapsu fremebundo territus atras
expauit moles Rhodanus stagnisque refusis
torsit harenosominitantia murmura fundo.            465
      IamqueTricastinis incedit finibus agmen
iam facilis camposiam ruraVocontia carpit.
turbidus hic truncis saxisque Druentia laetum
ductoris uastauit iter. namque Alpibus ortus
auulsas ornoset adesi fragmina montis            470
cumsonitu uoluens fertur latrantibus undis
ac uada translato mutatfallacia cursu
non pediti fiduspatulis non puppibus aequus.
et tunc imbre recens fuso correpta sub armis
corpora multauirum spumanti uertice torquens            475
immersitfundo laceris deformia membris.
      Sediam praeteritos ultra meminisse labores
conspectae propiusdempsere pauentibus Alpes.
cuncta gelu canaque aeternum grandinetecta
aequaeuam glaciem cohibent: riget arduamontis            480
aetheriifacies surgentique obuia Phoebo
duratas nescit flammis mollirepruinas.
quantum Tartareus regni pallentis hiatus
ad manisimos atque atrae stagna paludis
a supera tellure patettamlonga per auras            485
erigiturtellus et caelum intercipit umbra.
nullum uer usquam nulliqueaestatis honores.
sola iugis habitat diris sedesque tuetur
perpetuas deformis hiemps; illa undique nubes
huc atras agitet mixtos cum grandine nimbos.            490
iamcuncti flatus uentique furentia regna
Alpina posuere domo.caligat in altis
obtutus saxisabeuntque in nubila montes.
mixtus Athos Tauro Rhodopeque adiuncta Mimanti
Ossaque cumPelio cumque Haemo cesserit Othrys.            495
primusinexpertas adiit Tirynthius arces.
scindentem nubesfrangentemque ardua montis
spectarunt superi longisque aborigine saeclis
intemerata gradu magna ui saxa domantem.
      At miles dubio tardatuestigia gressu            500
impiaceu sacros in finis arma per orbem
Natura prohibenteferantdiuisque repugnent.
contra quae ductor++non Alpibus ille necullo
turbatus terrore locised languida maestis
corda uirumfouet hortando reuocatque uigorem:            505
'Nonpudet obsequio superum fessosque secundis
post belli decusatque aciesdare terga niuosis
montibus et segnes summittererupibus arma?
nunco nuncsociidominantis moenia Romae
credite uos summumque Iouis conscendereculmen.            510
hiclabor Ausoniam et dabit hic in uincula Thybrim.'
nec mora.commotum promissis ditibus agmen
erigit in collem et uestigialinquere nota
Herculis edicit magni crudisque locorum
ferrepedem ac proprio turmas euadere calle.            515
rumpitinaccessos aditus atque ardua primus
exuperat summaque uocat derupe cohortes.
tumqua durati concreto frigore collis
lubricafrustratur canenti semita cliuo
luctantem ferro glaciem cremat:haurit hiatu            520
nixresoluta uiros altoque e culmine praeceps
umenti turmas operitdelapsa ruina.
interdum aduerso glomeratas turbine Corus
inmedia ora niues fuscis agit horridus alis
aut rursum immanistridens auulsa procella            525
nudatisrapit arma uiris uoluensque per orbem
contorto rotat in nubessublimia flatu.
quoque magis subiere iugo atque euadere nisi
erexere gradumcrescit labor. ardua supra
sese aperitfessis et nascitur altera moles            530
undenec edomitos exudatosque labores
respexisse libet: tantaformidine plana
exterrent repetita oculisatque una pruinae
canentisquocumque datur permittere uisus
ingeriturfacies. medio sic nauita ponto            535
cumdulcis liquit terras et inania nullos
inueniunt uentos securocarbasa malo
immensas prospectat aquas ac uicta profundis
aequoribus fessus renouat sua lumina caelo.
      Iamquesuper clades atque importuna locorum            540
inluuierigidaeque comae squalore perenni
horrida semiferi promunt erupibus ora
atque effusa cauis exesi pumicis antris
Alpinainuadit manus adsuetoque uigore
per dumos notasque niues atqueinuia pernix            545
clausummontiuagis infestat cursibus hostem.
mutatur iam forma locis.hic sanguine multo
infectae rubuere niueshic nescia uinci
paulatim glacies cedit tepefacta cruore
dumque premitsonipes duro uestigia cornu            550
ungulaperfossis haesit compressa pruinis.
nec pestis lapsus simplex:abscisa relincunt
membra gelufractosque asper rigor amputatartus.
bis senos solestotidem per uulnera saeuas
emensinoctes optato uertice sidunt            555
castraquepraeruptis suspendunt ardua saxis.
      AtVenusancipiti mentem labefacta timore
adfatur genitorem etrumpit maesta querelas:
'Quis poenae modus aut pereunditerminusoro
Aeneadis eritet quando terrasquefretumque            560
emensissedisse dabis? cur pellere nostros
a te concessa Poenus paraturbe nepotes?
Alpibus imposuit Libyam finemque minatur
imperio.casus metuit iam Roma Sagunti.
quo Troiae extremos cineressacramque ruinam            565
Assaraciquelarem et Vestae secreta feramus?
da sedemgenitortutisqueiacere. parumne est
exilia errantis totum quaesisse per orbem?
anne iterum capta repetentur Pergama Roma?'
      HisVenuset contra genitor sic deinde profatur:            570
'Pellemetusneu te Tyriae conamina gentis
turbarintCytherea: tenetlongumque tenebit
Tarpeias arces sanguis tuus. hac ego Martis
mole uiros spectare paro atque expendere bello.
gens ferripatiens ac laeta domare labores            575
paulatimantiquo patrum desuescit honori
atque illehaud umquam parcuspro laude cruoris
et semper famae sitiensobscura sedendo
tempora agit mutum uoluens inglorius aeuum
sanguine denostro populusblandoque ueneno            580
desidiaeuirtus paulatim euicta senescit.
magnae molis opus multoquelabore parandum
tot populos inter soli sibi poscere regna.
iamque tibi ueniet tempus quo maxima rerum
nobilior sit Romamalis. hinc nomina nostro            585
nonindigna polo referet laborhinc tibi Paulus
hinc Fabiusgratusque mihi Marcellus opimis.
hi tantum parient Latio peruulnera regnum
quod luxu et multum mutata mente nepotes
nontamen euertisse queant. iamque ipse creatus             590
quiPoenum reuocet patriae Latioque repulsum
ante suae murosCarthaginis exuat armis.
hincCythereatuis longo regnabituraeuo.
exin se Curibus uirtus caelestis ad astra
efferetetsacris augebit nomen Iulis            595
bellatrixgens bacifero nutrita Sabino.
hinc pater ignotam donabit uincereThylen
inque Caledonios primus trahet agmina lucos
compescetripis Rhenumreget impiger Afros
palmiferamque senex bellodomitabit Idymen.            600
necStygis ille lacus uiduataque lumine regna
sed superum sedemnostrosque tenebit honores.
tum iuuenis magno praecellens roborementis
excipiet patriam molem celsusque feretur
aequatumimperio tollens caput. hic fera gentis            605
bellaPalaestinae primo delebit in aeuo.
at tu transcendesGermanicefacta tuorum
iam puer auricomo praeformidate Batauo.
nec teterruerint Tarpei culminis ignes:
sacrilegas inter flammasseruabere terris.            610
namte longa manent nostri consortia mundi.
huic laxos arcus olimGangetica pubes
summittetuacuasque ostendent Bactra pharetras.
hic et ab Arctoo currus aget axe per urbem
ducet et EoosBaccho cedentetriumphos.            615
idemindignantem tramittere Dardana signa
Sarmaticis uictor compescetsedibus Histrum.
quin et Romuleos superabit uoce nepotes
quiserit eloquio partum decus. huic sua Musae
sacra ferentmeliorque lyracui substitit Hebrus            620
etuenit RhodopePhoebo miranda loquetur.
ille etiamqua priscauidesstat regia nobis
aurea Tarpeia ponet Capitolia rupe
etiunget nostro templorum culmina caelo.
tunco nate deumdiuosque daturebeatas            625
imperioterras patrio rege. tarda senectam
hospitia excipient caelisolioque Quirinus
concedetmediumque parens fraterque locabunt:
siderei iuxta radiabunt tempora nati.'
      Dumpandit seriem uenturi Iuppiter aeui            630
ductorAgenoreus tumulis delatus iniquis
lapsantem dubio deuexa perinuia nisu
firmabat gressum atque umentia saxa premebat.
nonacies hostisue tenetsed prona minaci
praerupto turbant etcautibus obuia rupes.            635
stantclausi maerentque moras et dura uiarum.
nec refouere daturtorpentia membra quiete:
noctem operi iungunt et robora ferrecoactis
approperant umeris ac raptas collibus ornos.
iamqueubi nudarunt silua densissima montis            640
aggesseretrabesrapidisque accensus in orbem
excoquitur flammisscopulus: mox proruta ferro
dat gemitum putris resoluto ponderemoles
atque aperit fessis antiqui regna Latini.
his tandemignotas transgressus casibus Alpes            645
Taurinisductor statuit tentoria campis.
      Intereauoces Iouis atque oracula portans
emensis aderat Garamantumlaetus harenis
Bostar et ut uiso stimulabat corda Tonante:
'Maxime Belidepatriis qui moenibusarces            650
seruitiumdextraLibycas penetrauimus aras.
nos tulit ad superosperfundens sidera Syrtis
nos paene aequoribus tellus uiolentiorhausit.
ad finem caeli medio tenduntur ab orbe
squalentescampi. tumulum Natura negauit            655
immensisspatiisnisi quem caua nubila torquens
construxit turbo impactaglomeratus harena
uel si perfracto populatus carcere terras
Africus et pontum spargens super aera Corus
inuasere trucescapientem proelia campum            660
inqueuicem ingesto cumularunt puluere montis.
has obseruatis uallesenauimus astris.
namque dies confundit iterpeditemque profundo
errantem campo et semper media arua uidentem
SidoniisCynosura regit fidissima nautis.            665
uerumubi defessi lucos nemorosaque regna
cornigeri Iouis et fulgentiatempla subimus
exceptos hospes tectis inducit Arisbas.
statfano uicinanouum et memorabilelympha
quae nascente diequae deficiente tepescit            670

antepedes ensis Phrygius iacetordine centum
stant arae caeliquedeis Ereboque potenti.
hiccrine effusoatque Hennaeae numinadiuae
atque Acheronta uocat Stygia cum uestesacerdos.            675
immugittellus rumpitque horrenda per umbras
sibila; inaccensi flagrantaltaribus ignes.
tum magico uolitant cantu per inania manes
excitiuultusque in marmore sudat Elissae.
Hannibal haecpatrio iussu ad penetralia fertur            680
ingressiquehabitus atque ora explorat Hamilcar.
non ille euhantis Massylaepalluit iras
non diros templi ritus aspersaque tabo
liminaet audito surgentis carmine flammas.
      Ollipermulcens genitor caput oscula libat            685
attollitqueanimos hortando et talibus implet:
'Gens recidiua PhrygumCadmeae stirpis alumnos
foederibus non aequa premit. si fatanegarint
dedecus id patriae nostra depellere dextra
haectua sit lausnateuelis. ageconcipe bella            690
laturaexitium Laurentibus: horreat ortus
iam pubes Tyrrhena tuospartusque recusent
te surgentepuerLatiae producere matres.'
his acuit stimulis subicitque haud mollia dictu:
'Romanosterra atque undisubi competet aetas            695
ferroignique sequar Rhoeteaque fata reuoluam.
non superi mihinonMartem cohibentia pacta
non celsae obstiterint Alpes Tarpeiaquesaxa.
hanc mentem iuro nostri per numina Martis
per manesreginatuos.' tum nigra triformi            700
hostiamactatur diuaeraptimque recludit
spirantis artus poscensresponsa sacerdos
ac fugientem animam properatis consulit extis.
      Ast ubi quaesitas artis demore uetustae
intrauit mentes superumsic deindeprofatur:            705
'Aetoloslate consterni milite campos
Idaeoque lacus flagrantis sanguinecerno.
quanta procul moles scopulis ad sidera tendit
cuiusin aerio pendent tua uertice castra!
iamque iugis agmen rapitur:trepidantia fumant            710
moeniaet Hesperio tellus porrecta sub axe
Sidoniis lucet flammis.fluit ecce cruentus
Eridanus. iacet ore truci super armauirosque
tertia qui tulerit sublimis opima Tonanti.

 

 

SILIUSLIBER QUARTUS

 

 

 

 

Famaper Ausoniae turbatas spargitur urbes
nubiferos montes et saxaminantia caelo
accepisse iugumPoenosque per inuiauectos
aemulaque Herculei iactantem facta laboris
descendisseducem. diros canit improba motus                    5
etgliscit gressu uolucrique citatior Euro
terrificis quatitattonitas rumoribus arces.
adstruit auditis docilis per inaniarerum
pascere rumorem uulgi pauor: itur in acris
bellorumraptim curassubitusque per omnem                    10
AusoniamMauors strepit et ciet arma uirosque.
pila nouantac detersarubigine saeuus
induitur ferro splendorniueumquerepostae
instaurant galeae coni decus; hasta iuuatur
ammentoreuocantque noua fornace bipennis.                    15
conseriturtegimen laterum impenetrabilemultas
passurus dextras atqueinrita uulnerathorax.
pars arcu inuigilantdomitat parsuerbere anhelum
cornipedem in gyros saxoque exasperat ensem.
necuero murisquibus est luctata uetustas                    20
ferremorantur opem; subuectant saxa cauasque
retractant turriseditquas longior aetas.
hinc tela accipiunt arcesac roboraportis
et fidos certant obices accersere silua
circumdantfossas. haud segnis cunctamagister                    25
praecipitattimorac uastis trepidatur in agris.
deseruere larem: portantceruicibus aegras
attoniti matres ducentisque ultimafila
grandaeuos rapuere senestum crine soluto
ante agiturconiunxdextra laeuaque trahuntur                    30
paruinon aequo comitantes ordine nati.
sic uulgustraduntque metusnec poscitur auctor.
at patresquamquam exterrent immaniacoepta
inque sinu bellumatque Alpes et peruia saxa
deceperetamen crudam contra aspera mentem                    35
etmagnos tollunt animos. iuuat ire periclis
ad decus et dextramemorandum condere nomen
quale dedit numquam rebus Fortunasecundis.
        SedLibyae ductor tuto fouet agmina uallo
fessa gradum multoque gelutorpentia neruos                    40
solandiquegenuslaetos ostentat ad urbem
per campos superesse uiamRomamque sub ictu.
at non et rerum curas consultaque belli
stareprobat solusque nequit perferre quietem.
armiferae quondam priscainter tempora gentes                    45
Ausoniuminuasere latus sedesque beatas
et metui peperere manu. mox impiabella
Tarpeius pater et capti sensere Quirites.
hic dumsollicitat donis et inania corda
ac fluxam morum gentem fouetarmaque iungit                    50
iamconsul uolucri praeuectus litora classe
Scipio Phocaicis sesereferebat ab oris
ingentisque ducespelagi terraequelaborem
diuersum emensospropiora pericula uallo
iungebantmagnaeque aderant primordia cladis.                    55
namqueutconlatis admoto consule castris
sustulerat Fortuna morassignumque furoris
accensae uiso poscebant hostecohortes:
~debellata proculquaecumque uocantur Hiberis
ingentiTyrius numerosa per agmina ductor                    60
uocesonat: non Pyrenen Rhodanumue ferocem
iussa aspernatosRutulamfumasse Saguntum
raptum per Celtas iteretqua poneregressum
Amphitryoniadae fuerit laborisse sub armis
Poenorumturmasequitemque per ardua uectum                    65
insultasseiugoet fremuisse hinnitibus Alpes.
        Contrapulchra suos uocat ad discrimina consul:
'Hostemmileshabesfractum ambustumque niuosis
cautibus atque aegre torpentia membratrahentem.
en agequi sacros montis rupesqueprofundas                    70
transiluitdiscat quanto stet celsius arce
Herculea uallumet maius sitscandere collis
an uestros rupisse globos. det inania famae
dummagna fuso pugna retroque ruenti
qua uentum estobstent Alpes.super ardua ductum                    75
hucegere deiLatios ut sanguine finis
imbuerettellusque hostilisconderet ossa.
scire libetnoua nunc nobis atque alterabellum
Carthagoanne eadem mittatquae mersa sub aequor
Aegatisinter uasto iacet obruta ponto.'                    80
        Haecait atque agmen Ticini flectit ad undas.
caeruleas Ticinus aquaset stagna uadoso
perspicuus seruat turbari nescia fundo
acnitidum uiridi lente trahit amne liquorem.
uix credas labi: ripistam mitis opacis                    85
argutosinter uolucrum certamine cantus
somniferam ducit lucenti gurgitelympham.
        Iamquesub extremum noctis fugientibus umbris
lux aderatSomnusque suasconfecerat horas.
explorare locos consul collisquepropinqui                    90
ingeniumet campis quae sit naturaparabat.
par studium Poeno similesquein pectore curae.
ergo aderant rapidis equitum comitantibusalis.
        Verum ubicommoto docuerunt puluere nubes
hostem ferre gradumet propiuspropiusque sonoro                    95
quadrupedumcornu tellus gemitac simul acer
uincentum lituos hinnitussaeuit equorum
'Armauirirapite armauiri' dux instatuterque.
ambobus uelox uirtus geminusque cupido
laudis et adpugnas Martemque insaniaconcors.                    100
        Haudmora. iam tantum campi dirimebat ab ictu
quantum impulsa ualetcomprendere lancea nodo
cum subitum liquida non ullis nubibusaethra
augurium mentes oculosque ad sidera uertit.
accipitermedio tendens a limite solis                    105
dilectasVeneri notasque ab honore Diones
turbabat uiolentus aues atqueunguibus idem
idem nunc rostroduris nunc ictibus alae
terquinas dederat saeua inter uulnera leto.
nec finis satiesuenouised sanguinis ardor                    110
gliscereet urgebat trepidam iam caede priorum
incertamque fugae plumalabente columbam
donec Phoebeo ueniens Iouis ales ab ortu
intenuis tandem nubis dare terga coegit.
tum uictrix laetos signaad Romana uolatus                    115
conuertitprolesque ducis qua parte decora
Scipio quassabat puerilibus armalacertis
clangorem bis terque deditrostroquecoruscae
perstringens conum galeae se reddiditastris.
        ExclamatLiger (huic superos sentire monentis                    120
arsfuit ac penna monstrare futura magistra):
'Poenebis octonosItalis in finibus annos
audaci similis uolucri sectaberepubem
Ausoniam multamque feres cum sanguine praedam.
sedcompesce minas: renuit tibi Dauniaregna                    125
armigerecce Iouis. nosco tesumme deorum:
adsis o firmesque tuaepateralitis omen.
nam tibi seruanturni uano cassauolatu
mentitur superos praepespostrema subactae
fatapuerLibyae et maius Carthaginenomen.'                    130
        Contralaeta Bogus Tyrio canit omina regi
et faustum accipitremcaesasque in nube uolucres
Aeneadis cladem et Veneris portenderegenti.
tum dictis comitem contorquet primus in hostis
ceusuadente deo et fatorum conscius hastam.                    135
illauolans patuli longe per inania campi
ictum perdiderat spationifusus habenas
dum primae decus adfectat decerpere pugnae
obuiaquadrupedis praeceps Catus ora tulisset.
sic elanguescens ac iamcasura petitum                    140
inuenituulnus caedemque accepit ab hoste
cornus et oblatae stetit intertempora frontis.
        Incurruntaciesmagnoque fragore per aequor
suspendunt cuncti frenissublime reductos
cornipedes ultroque ferunt. erectus inauras                    145
itsonipes rapidaque uolans per aperta procella
tenuia uix summouestigia puluere signat.
Boiorum ante alias Crixo duce mobilisala
arietat in primos obicitque immania membra.
ipse tumensataui Brenni se stirpe ferebat                    150
Crixuset in titulos Capitolia capta trahebat
Tarpeioque iugo demens etuertice sacro
pensantes aurum Celtas umbone gerebat.
collauiri fuluo radiabant lactea torque
auro uirgatae uestesmanicaeque rigebant                    155
exauroet simili uibrabat crista metallo.
        Sterniturimpulsu uasto perculsa Camertum
prima phalanxspissaeque ruuntconferta per arma
undae Boiorum: sociata examina densent
infandiSenonesconlisaque quadrupedantum                    160
pectoribustoto uoluuntur corpora campo.
arua natantaltusque uirum cruoraltus equorum
lubrica belligerae sorbet uestigiaturmae.
seminecum letum peragit grauis ungula pulsu
etcircumuolitans taetros e sanguinerores                    165
spargithumo miserisque suo lauit arma cruore.
spicula primapuertumidiTyrrhenePelori
purpureo moriens uictricia sanguinetinguis.
nam tibidum stimulas cornu atque in proeliamentes
accendis renouasque uiros ad uulneracantu                    170
haesitbarbaricum sub anhelo gutture telum
et clausit raucum letaliuulnere murmur.
at sonus extremo morientis fusus ab ore
flexapererrauit mutis iam cornua labris.
Crixus Picentem Laurumquenec eminus ambo                    175
sedgladio Laurum++Picenti rasilis hasta
ripis lecta Padi letumtulit. auia namque
dum petit ac laeuo meditatur falleregyro
hasta uiri femur et pariter per anhela uolantis
iliasedit equi et geminam dedit horridamortem.                    180
idemsanguinea Venuli ceruice reuellens
sternit praecipitem tepido teFarfaretelo
et te sub gelido nutritumTulleVelino
egregiumAusoniae decus ac memorabile nomen
si dent fata moras autseruent foedera Poeni                    185
tumRemulum atqueolim celeberrima nomina bello
Tiburtis MagiosHispellatemque Metaurum
et Clanium dubia meditantem cuspideuulnus.
        Nec locusest Tyriis belli pugnaeuesed omnem
Celticus impleuit campumfuror. inrita nulli                    190
spiculatorquenturstatque omne in corpore ferrum.
hic inter trepidosimmane Quirinius audens
cui fugere ignotum atque inuicta menteplacebat
rebus in aduersis exceptum pectore letum
cuspideflammat ecum ac dispergit gaesa lacerto                    195
sireserare uiam atque ad regem rumpere ferro
detur itercertusquenecis petit omnibus ausis
quod nequeat sentiredecus. caditinguine fosso
Teutaluset uasto quatitur sub ponderetellus.
occumbit Sarmensflauam qui ponereuictor                    200
caesariemcrinemque tibiGradiueuouebat
auro certantem et rutilum subuertice nodum.
sed Parcae intonsa non exaudita uouentem
admanes traxere coma. per candida membra
it fumans cruoret tellusperfusa rubescit.                    205
atnon tardatus iaculo occurrente Ligaunus
inruit aduersumque uirorotat obuius ensem
et ferit insurgensumero qua brachialenti
adnectunt neruidecisaque uulnere dextra
laxatis paulummoribunda pependit habenis                    210
dumquemicans tremulo conatu lora retemptat
flectentem adsuetosimitatur nescia frenos.
demetit auersi Vosegus tum collaiubaque
suspensam portans galeam atque inclusa perempti
orauiripatrio diuos clamoresalutat.                    215
        Dumqueea Gallorum populi dant funera campo
accitas propere castris inproelia consul
raptabat turmas primusque ruebat inhostem
candenti sublimis equo. trahit undique lectum
diuitisAusoniae iuuenemMarsosqueCoramque                    220
Laurentumquedecus iaculatoremque Sabellum
et Gradiuicolam celso de colleTudertem
indutosque simul gentilia lina Faliscos
quosque subHerculeis ~taciturno flumine muris
pomifera arua creantAnienicolae Catilli                    225
quosquein praegelidis duratos Hernica riuis
mittebant saxa et nebulosirura Casini.
ibant in Martem terrae dominantis alumni
damnatisuperis nec iam reditura iuuentus.
Scipio qua medius pugnae uoratagmina uertex                    230
infertcornipedem atque instinctus strage suorum
inferias caesis mactatLabarumque Padumque
et Caunum et multo uix fusum uulnereBreucum
Gorgoneoque Larum torquentem lumina uultu.
occidis ettristipugnax Leponticefato;                    235
namdum frena ferox obiecto corpore prensat
atque aequat celsusresidentis consulis ora
ipse pedesfrontem in mediam grauisincidit ensis
et diuisum umeris iacuit caput. at Batusamens
qui luctatur equo parmaque incursibusobstat                    240
ictuquadrupedis fulua porrectus harena
elisa incussis amisit calcibusora.
perfurit Ausonius turbata per aequora ductor
ceu GeticusBoreastotum cum sustulit imo
Icarium fundo uictor mare: nauitauasto                    245
iactatursparsus lacerata classe profundo
cunctaque canenti perfundituraequore Cyclas.
        Crixusut in tenui spes exiguumque salutis
                    .. . . . . . . . . ..                                                            248a
armatcontemptu mentem necis. horrida barba
sanguinea rutilat spumarictusque furentis
albetet adfuso squalent a puluerecrines.
inuadit Tarium uicino consule pugnas
miscentemsaeuisque uirum circumtonat armis.
uoluitur ille solo; nam pronumeffundit in armos
fata extrema ferens abiesrapiturquepauore                    255
tractusequi uinctis conexa ad cingula membris.
longa cruor sparsolinquit uestigia campo
et tremulos cuspis ductus in pulueresignat.
laudabat leti iuuenem egregiosque parabat
ulcisciconsul maniscum dira per auris                    260
uoxuenitet Crixum ferri clamoribus audit
haud notum uultu. surgituiolentior ira
comminus atque oculos optato in corpore figit.
tumstimulans grato plausae ceruicis honore
cornipedem adloquitur:'Vulgum Martemque minorem                    265
moxGargane: uocant superi ad maiora. uidesne
quantus eat Crixus?iam nunc tibi praemia pono
illum Sidonio fulgentem ardoretapeta
barbaricum decuset fuluis donabere frenis.'
sicfatusmagno Crixum clamore ciebat                    270
inpugnam ac uacuo poscebat proelia campo.
nec detractantem par iraaccenderat hostem.
ut iussae cessere retro spatiumquedederunt
hinc atque hinc alae et medio stetit aequorepugna
quantus Phlegraeis Telluris alumnus inaruis                    275
mouitsigna Mimas caelumque exterruit armis
tantus semifero Crixus subpectore murmur
torquet et horrisonis ululatibus erigitiras:
'Nemone incensae captaeque superfuit urbi
ut tibiquasBrenni populus ferremus in arma                    280
narraretdextras? disce en nunc' inquit et una
contorquet nodis et obustorobore diram
uel portas quassare trabem. sonat illa tremendum
atnimio iactu seruasse improuida campi
distantis spatium propioremtransuolat hostem.                    285
cuiconsul: 'Ferre haec umbris proauoque memento
quam proculoccumbas Tarpeia sedetibique
haud licitum sacri Capitoliacernere montis.'
tum nodo cursuque leui simul adiuuathastam
dignum mole uiri nisus. fugit illa peroras                    290
multiplicislini subtextaque tegmina neruis
atque altum tota metitur cuspidepectus.
procumbit lata porrectus in arua ruina
et percussagemit tellus ingentibus armis.
haud aliter structo Tyrrhena adlitora saxo                    295
pugnaturafretis subter caecisque procellis
pila immane sonans impingiturardua ponto:
immugit Nereusdiuisaque caerula pulsu
inlisumaccipiunt irata sub aequora montem.
ductore amisso pedibus secredere Celtae:                    300
unaspes anima tantusque pependerat ardor.
ac uelutisummo uenatordensa Picano
cum lustra exagitat spissisque cubilibusatram
immittit passim dumosa per inuia pestem
dum tacitasuires et flammam colligit ignis                    305
nigrantipiceus sensim caligine uertex
uoluitur et pingui contorquetnubila fumo:
mox subita in toto lucent incendia monte
fitsonitusfugere feraefugere uolucres
atque ima longe trepidantin ualle iuuencae.                    310
        AtMagout uertisse globos primumque laborem
qui solus genti estcas<s>um uidetarma suorum
ac patrium in pugnas equitemuocat. undique nudi
adsiliunt frenis infrenatique manipli.
nuncItali in tergum uersis referunturhabenis                    315
nuncrursus Tyrias retro pauor auehit alas
aut illi dextros lunatisflexibus orbes
aut illi laeuos sinuant in cornua gyros.
texuntalterno glomerata uolumina cursu
atque eadem refuga cedentes arteresoluunt.                    320
hacpontum uiceubi exercet discordia uentos
fert Boreas Eurusquerefert molemque profundi
nunc huc alternonunc illucflaminegestant.
        Aduolataurato praefulgens murice ductor
Sidoniuscircaque MetusTerrorque Furorque.                    325
isqueubi Callaici radiantem tegminis orbem
extulit et magno percussitlumine campos
spes uirtusque cadunttrepidaque a menterecedit
uertere terga pudornec leti cura decori
sed fugereinfixum estterraeque optantur hiatus.                    330
sicubi Caucaseis tigris se protulit antris
linquuntur campiettutas petit omne latebras
turbatum insano uultu pecus: illapererrat
desertas uictrix uallisiamque ora reducto
paulatimnudat rictuut praesentia mandens                    335
corporaet immani stragem meditatur hiatu.
non illum Metabusnon illumcelsior Vfens
euasere tamenquamuis hic alite planta
hic opecornipedis totis ferretur habenis.
nam Metabum ad manis demisitcuspide fulgens                    340
fraxinusVfentem conlapsum poplite caeso
ensis obit laudemque pedum cumsanguine ademit.
iamque dedit leto Sthenium Laurumquedomoque
Collinum gelidauiridi quem Fucinus antro
nutrieratdederatque lacum tramittere nando.                    345
fitsocius leti coniecta Massicus hasta
uitiferi sacro generatusuertice montis
et Liris nutritus aquisqui f<r>ontequieta
dissimulat cursum ac nullo mutabilis imbri
perstringittacitas gemmanti gurgite ripas.                    350
[exoriturrabies caedumac uix tela furori
sufficiunt. teritur iunctisumbonibus umbo
pesque pedem premitet nutantes cassidecristae
hostilem tremulo pulsant conaminefrontem.]
        Tergeminiprimam ante aciem fera proeliafratres                    355
miscebantquos Ledaeo Sidonia Barce
Xant<h>ippo felix uteri interbella crearat.
res Graiae ductorque parens ac nobileAmyclae
nomen et iniectus Spartanis colla catenis
Regulusinflabant ueteri praecordia fama.                    360
Marteprobare genus factisque Lacona parentem
ardebant gelidosquedehinc inuisere montis
Taygeta et tandem bellis innaresubactis
Eurotan patrium ritusque uidere Lycurgi.
sed Spartampenetrare deus fratresque negarunt                    365
Ausoniitotidem numeroquos miserat altis
Egeriae genitos immitis Aricialucis
aetatis mentisque pares; at non dabat ultra
Clotho duralacus aramque uidere Dianae.
namque ut in aduersos impactiturbine pugnae                    370
Eumachuset Critias et laetus nomine patris
Xanthippus iunxere gradus(ceu bella leones
inter se furibunda mouent et murmureanhelo
squalentis campos ac longa mapalia complent:
omnis inoccultas rupis atque auia pernix                    375
Maurussaxa fugitconiunxque Libyssa profuso
uagitum cohibens suspenditab ubere natos;
illi dira fremuntperfractaque in orecruento
ossa sonantpugnantque feri<s> sub dentibusartus)
haud secus Egeriae pubeshinc Virbiusacer                    380
hincCapysadsiliunt paribusque Albanus in armis.
subsidens paulumperfossa proruit aluo
Albanum Critias: ast illi cunctarepente
implerunt clipeum miserando uis<c>eralapsu.
Eumachus inde Capyn++sed tota moletenebat                    385
ceufixum membris tegimen; tamen improbus ensis
adnexam parmaedecidit uulnere laeuam
inque suo pressa est non reddens tegminanisu
infelix manus atque haesit labentibus armis.
ultimarestabat fusis iam palma duobus                    390
Virbius.huic trepidos simulanti ducere gressus
Xanthippus gladiorigidacadit Eumachus hasta
et tandem aequatae geminato funerepugnae.
inde alterna uiris transegit pectora mucro
inqueuicem erepta posuerunt proelia uita.                    395
felicesletipietas quos addidit umbris!
optabunt similes uenientiasaecula fratres
aeternumque decus memori celebrabitur aeuo
simodo ferre diem serosque uidere nepotes
carmina nostra ualentnec famam inuidit Apollo.                    400
        Atconsul toto palantis aequore turmas
uoce tenetdum uoce uiget:'Quo signa refertis?
quis uos heu uobis pauor abstulit? horridaprimi
si sors uisa loci pugnaeque lacessere frontem
post mestate uiri et pulsa formidinetantum                    405
aspicite!has dextras capti genuere parentes
quas fugitis. quae spesuictis? Alpesne petemus?
ipsam turrigero portantem uerticemuros
credite summissas Romam nunc tendere palmas.
natorumpassim raptus caedemque parentum                    410
Vestalisquefocos extingui sanguine cerno.
hoc arcete nefas!' postquam intertalia crebro
clamore obtusae crassoque a puluere fauces
hinclaeua frenoshinc dextra corripit arma
et latum obiectat pectusstrictumque minatur                    415
nuncsibinunc trepidisni restentcomminus ensem.
        Quasacies alto genitor dum spectat Olympo
consulis egregii mouerepericula mentem.
Gradiuum uocat et patrio sic oreprofatur:
'Magnanimi menateuirini bellacapessis                    420
hauddubie extremusterret labor: eripe pugnae
ardentemoblitumquesui dulcedine caedum
siste ducem Libyae; nam plus petit improbusuno
consulis exitio tota quam strage cadentum.
praetereacernistenerae qui proelia dextrae                    425
iamcredit puer atque annos transcendere factis
molitur longumqueputat pubescere bello
te duce primitias pugnaete magnamagistro
audeat et primum hoc uincatseruasseparentem.'
        Haecrerum sator. at Mauors in proeliacurrus                    430
Odrysiatellure uocat. tum fulminis atri
spargentem flammas clipeumgaleamque deorum
haud ulli facilem multoque laboreCyclopum
sudatum thoraca capit quassatque per auras
Titanumbello satiatam sanguinis hastam                    435
atqueimplet curru campos. exercitus una
Irarum Eumenidesque simulletique cruenti
innumerae faciesfrenisque operataregendis
quadriiugos atro stimulat Bellona flagello.
fertur abimmenso tempestas horrida caelo                    440
nigrantisqueglobos et turbida nubila torquens
inuoluit terras. quatiturSaturnia sedes
ingressu tremefacta deiripasque relinquit
auditocurru fontique relabitur amnis.
        DuctoremAusonium telis Garamantica pubes                    445
cinxeratet Tyrio regi noua dona parabat
armorum spolium ac rorantiaconsulis ora.
stabat Fortunae non cedere certus et acri
moleretorquebat crudescens caedibus hastas
iamque suoiamquehostili perfusa cruore                    450
membramadentcecidere iubaegyroque per orbem
artato Garamas iaculispropioribus instat
~et librat saeua coniectum cuspide ferrum.
hicpuer ut patrio defixum corpore telum
conspexitmaduere genaesubitoque trementem                    455
corripuitpallorgemitumque ad sidera rupit.
bis conatus erat praecurrerefata parentis
conuersa in semet dextrabis transtulit iras
inPoenos Mauors. fertur per telaper hostis
intrepidus puer etGradiuum passibus aequat.                    460
continuocessere globilatusque repente
apparet campo limes. metit agminatectus
caelesti clipeo et sternit super arma iacentum
corporaqueauctorem teli multasque paternos
ante oculos animasoptatapiaculamactat.                    465
tuncrapta propere duris ex ossibus hasta
innixum ceruice ferensumeroque parentem
emicat. attonitae tanta ad spectaculaturmae
tela tenentceditque loco Libys asperet omnis
latecedit Hiberpietasque insignis etaetas                    470
belligerisfecit miranda silentia campis.
tum celso e curru Mauors'Carthaginis arces
excindes' inquit 'Tyriosque ad foederacoges.
nulla tamen longo tanta exorietur in aeuo
lux tibicare puer. macteo macte indole sacra                    475
ueraIouis proles. et adhuc maiora supersunt
sed nequeunt melioradari.' tum nubila Mauors
aetheraque emenso terras iam solecapessit
et fessas acies castris clauseretenebrae.
        Condebatnoctem deuexo Cynthia curru                    480
fraternisadflata rotiset ab aequore Eoo
surgebant roseae media intercaerula flammae.
at consul tristis campos Poenisquesecundam
planitiem metuens Trebiam collisque petebat.
iamquedies rapti cursu nauoque labore                    485
etmedio abruptus fluitabat in amne solutis
pons uinclisquiDardanium trauexerat agmen
Eridani rapidas aderat cum Poenus adundas.
dumque uada et mollis aditus per deuia flexo
circuitupetit et stagni languentia quaerit                    490
interdumrapta uicinis saltibus alno
flumineam texitqua trauehat agminaclassem:
ecce aderat Trebiaeque simul uicina tenebat
Trinacrioaccitus per caerula longa Peloro
Gracchorum prolesconsul. gensinclita magno                    495
atqueanimosa uiromultusque in imagine claris
praefulgebat auustitulis bellique domique.
        NecPoeni positis trans amnem in gramine castris
deerant. namqueanimos stimulabant prospera rerum
increpitansque super ductor:'Quis tertius urbi                    500
iamsuperest consul? quaenam altera restat in armis
Sicania? en omnesLatiae Daunique nepotum
conuenere manus. feriant nunc foederamecum
ductores Italum ac leges et pacta reposcant.
at tudonata tela inter Martia luce                    505
infelixanimaesicsic uiuasque tuoque
des iterum hanc laudem nato; necfine sub aeui
oppetere in bello deturcum fatauocabunt.
pugnantem cecidisse meum est.' haec personatardens.
inde leui iaculo Massylumque impigeralis                    510
castrasub ipsa datis inritat et elicit hostem.
        NecLatius uallo miles debere salutem
fas putat aut clausas pulsaricuspide portas.
erumpuntcunctisque prior uolat aggereaperto
degener haud Gracchis consul. quatit auracomantis                    515
cassidisAuruncae cristasumeroque refulget
sanguinei patrium sagulidecus. agmina magno
respectans clamore uocatquaque obuiadensos
artat turba globos rumpens iter aequore fertur
uttorrens celsi praeceps e uertice Pindi                    520
cumsonitu ruit in campos magnoque fragore
auulsum montis uoluitlatus: obuia passim
armenta immanesque ferae siluaequetrahuntur
spumea saxosis clamat conuallibus unda.
        Nonmihi Maeoniae redeat si glorialinguae                    525
centenasquepater det Phoebus fundere uoces
tot caedes proferre queamquotdextera magni
consulis aut contra Tyriae furor ediditirae.
Murranum ductor Libyaeductorque Phalantum
Ausoniusgnaros belli ueteresque laborum                    530
alterin alterius fuderunt comminus ore.
monte procelloso Murranummiserat Anxur
Tritonis ~niueo te sacraPhalanteprofundo.
utprimum insigni fulsit uelamine consul
quamquam orbus partemuisus unoque Cupencus                    535
luminesufficiens bellis citat improbus hastam
et summae figittremebundam margine parmae.
cui consul (namque ira coquit):'Poneimprobequicquid
restat in ore fero et truncata fronterelucet.'
sic ait intorquens derecto turbinerobur                    540
etdirum tota tramittit cuspide lumen.
nec leuior dextra generatusHamilcare saeuit.
huic cadit infelix niueis Varenus inarmis
Meuanas Varenusarat cui diuitis uber
campi Fulginiaet patulis Clitumnus in aruis                    545
candentisgelido perfundit flumine tauros.
sed tristes superiatqueingrata maxima cura
uictima Tarpeio frustra nutritaTonanti.
instat Hiber leuis et leuior discurrere Maurus.
hincpilahinc Libycae certant subtexerecornus                    550
densanube polumquantumque interiacet aequi
ad ripas campitantumuibrantia condunt
telanec artatis locus est in mortecadendi.
        AlliusArgyripa Daunique profectus ab aruis
uenatorrudibus iaculis etIapyge campum                    555
persultabatequomediosque inuectus in hostis
Apula non uana torquebatspicula dextra.
huic horret thorax Samnitis pellibus ursae
etgalea annosi uallatur dentibus apri.
uerum ubi turbantemsoloceu lustra pererret                    560
innemore aut agitet Gargano terga ferarum
hinc Magohinc saeuuspariter uidere Maharbal
ut subigente fame diuersis rupibusursi
inuadunt trepidum gemina inter proelia taurum
nec partempraedae patitur furorhaud secus acer                    565
hincatque hinc iaculo deuoluitur Allius acto:
it stridens perutrumque latus Maurusia taxus.
obuia tum medio sonuerunt spiculacorde
incertumque fuitletum cui cederet hastae.
et iamdispersis Romana per agmina signis                    570
palantisagit ad ripasmiserabilePoenus
impellens trepidos fluuioqueimmergere certat.
        TumTrebia infausto noua proelia gurgite fessis
incohat ac precibusIunonis suscitat undas.
haurit subsidens fugientum corporatellus                    575
infidaquesoli frustrata uoragine sorbet.
nec niti lentoque daturconuellere limo
mersa pedum penitus uestigia: labe tenaci
haerentdeuincti gressusresolutaque ripa
implicat aut caeca prosternitfraude paludis.                    580
iamquealius super atque alius per lubrica surgens
dum sibi quisque uiamper inextricabile litus
praeripit et putri luctatur caespitelapsi
occumbunt seseque sua pressere ruina.
ille celer nandiiamiamque adprendere tuta                    585
dumparat et celso conisus corpore prensat
gramina summa manuliquidisque emergit ab undis
contorta ripae pendens adfigiturhasta.
hic hostem orbatus telo complectitur ulnis
luctantemqueuado permixta morte coercet.                    590
millesimul leti facies. Ligus occidit aruis
sed proiecta uiri lymphisfluuialibus ora
sanguineum hauserunt longis singultibusamnem.
enabat tandem medio uix gurgite pulcher
Irpinussociumque manus clamore uocabat                    595
cumrapidis inlatus aquis et uulnere multo
impulit asper equusfessumque sub aequora mersit.
        Accumula<t>clades subito conspecta per undas
uis elephantorum turritoconcita dorso.
namque uadis rapitur praecepsceu prorutacautes                    600
auulsimontisTrebiamque insueta timentem
prae se pectore agitspumantique incubat alueo.
explorant aduersa uirosperque asperaduro
nititur ad laudem uirtus interrita cliuo.
namqueinhonoratam Fibrenus perdere mortem                    605
etfamae nudam impatiens 'Spectabimur' inquit
'necFortunameumcondes sub gurgite letum.
experiarsitne in terrisdomitarequod ensis
non queat Ausonius Tyrrhenaue permeet hasta.'
tumiacit adsurgens dextroque in luminesistit                    610
spiculasaeua ferae telumque in uulnere linquit.
stridore horrisonopenetrantem cuspidis ictum
belua prosequitur laceramque cruoreprofuso
attollit frontem ac lapso dat terga magistro.
tum ueroinuadunt iaculis crebraque sagitta                    615
ausiiam sperare necemimmensosque per armos
et laterum extentusuenit atra cuspide uulnus.
stat multa in tergo et nigranti lanceadorso
ac siluam ingentem concusso corpore uibrat
donecconsumptis longo certamine telis                    620
conciditet clausit magna uada pressa ruina.
        Ecceper aduersumquamquam tardata morantur
uulnere membra uirumsubit implacabilis amnem
Scipio et innumeris infestat caedibushostem.
corporibus clipeisque simul galeisquecadentum                    625
contegiturTrebiaet uix cernere linquitur undas.
Mazaeus iaculoGestarprosternitur ense
tum Pelopeus auis Cyrenes incola Thelgon.
huictorquet rapido correptum e gurgite pilum
et quantum longo ferritenuata rigore                    630
proceditcuspis per hiantia transigit ora.
pulsati ligno sonuere inuulnere dentes.
nec leto quaesita quies: turgentia membra
EridanoTrebiaEridanus dedit aequoris undis.
tu quoqueThapsecadistumulo post fata negato.                    635
quiddomus Hesperidum aut luci iuuere dearum
fuluos auriferaseruantes arbore ramos?
        IntumuitTrebia et stagnis se sustulit imis
iamque ferox totum propellitgurgite fontem
atque omnis torquet uires. furit undasonoris                    640
uerticibussequiturque nouus cum murmure torrens.
sensit et accensa ductoruiolentius ira
'Magnaso Trebiaet meritas mihiperfidepoenas
exsolues:' inquit 'lacerum per Gallica riuis
dispergamrura atque amnis tibi nomina demam                    645
quoqueaperis te fontepremamnec tangere ripas
inlabique Padodabitur. quaenam ista repente
Sidoniuminfelixrabies tereddidit amnem?'
        Taliaiactantem consurgens agger aquarum
impulit atque umeros curuatogurgite pressit.                    650
arduusaduersa mole incurrentibus undis
stat ductor clipeoque ruentemsustulit amnem.
necnon a tergo fluctus stridente procella
spumeusinrorat summas aspergine cristas.
ire uadis stabilemque uetatdefigere gressum                    655
subductatellure deuspercussaque longe
raucum saxa sonantundaeque adbella parentis
excitae pugnantet ripas perdidit amnis.
tummadidos crinis et glauca fronde reuinctum
attollit cum uocecaput: 'Poenasne superbas                    660
insuperet nomen Trebiae delere minaris
o regnis inimice meis? quotcorpora porto
dextra fusa tua! clipeis galeisque uirorum
quosmactasartatus iter cursumque reliqui.
caedeuidesstagna altarubent retroque feruntur.                    665
addemodum dextrae aut campis incumbe propinquis.'
        HaecVenere adiunctatumulo spectabat ab alto
Mulciber obscuraetectus caligine nubis
ingrauat ad caelum sublatis Scipiopalmis:
'Di patriiquorum auspiciis stat DardanaRoma                    670
talinme leto tanta inter proelia nuper
seruastis? fortine animam hancexcindere dextra
indignum est uisum? redde o menatepericlis
redde hosti! liceat bellanti accersere mortem
quampatriae fratrique probem.' tum percitadictis                    675
ingemuitVenus et rapidas derexit in amnem
coniugis inuicti uires. agitundique flammas
dispersus ripis ignis multosque perannos
nutritas fluuio populatur feruidus umbras.
uritur omnenemuslucosque effusus in altos                    680
immissiscrepitat uictor Vulcanus habenis.
iamque ambusta comas abiesiampinus et alni
iam solo restans trunco dimisit in altum
populusadsuetas ramis habitare uolucres.
flamma uorax imo penitus degurgite tractos                    685
absorbetlaticessaeuoque urgente uapore
siccus inarescit ripis cruor.horrida late
scinditur in rimas et hiatu rupta dehiscit
tellusac stagnis altae sedere fauillae.
        Miraturpater aeternos cessare repente                    690
EridanuscursusNympharumque intima maestus
impleuit chorus attonitisululatibus antra.
ter caput ambustum conantem attollereiacta
lampade Vulcanus mersit fumantibus undis
ter correptadei crines nudauit harundo.                    695
tumdemum admissae uoces et uota precantis
orantique datum ripasseruare prioris
ac tandem a Trebia reuocauit Scipiofessas
munitum in collem Graccho comitante cohortes.
at Poenusmulto fluuium ueneratus honore                    700
gramineasundis statuit socialibus aras
nescius heuquanto superi maioramouerent
et quos Ausoniae luctusTrasimenneparares.
        Boiorumnuper populos turbauerat armis
Flaminiusfacilisque uiro tumgloria belli                    705
cordeleuem atque astus inopem contundere gentem.
sed labor haud idemTyrio certasse tyranno.
hunc laeuis urbi genitum ad fataliadamna
ominibus parat imperio Saturnia fesso
ductorem dignumqueuirum ueniente ruina.                    710
indeubi prima dies iurisclauumque regendae
inuasit patriaeac subnutu castra fuere
ut pelagi rudis et pontum tractare perartem
nesciusaccepit miserae si iura carinae
uentorum tenetipse uicem cunctisque procellis                    715
datiactare ratem: fertur uaga gurgite puppis
ipsius in scopulosdextra impellente magistri++
ergo agitur raptis praecepsexercitus armis
Lydorum <in> populos sedemque ab origineprisci
sacratam Corythi iunctosque a sanguineauorum                    720
MaeoniosItalis permixta stirpe colonos.
        Necregem Afrorum noscenda ad coepta moratur
laude super tantamonitor deus. omnia somni
condiderant aegrisque dabant obliuiacuris
cum Iuno in stagni numen conuersapropinqui                    725
etmadidae frontis crinis circumdata fronde
populea stimulat subitispraecordia curis
ac rumpit ducis haud spernenda uoce quietem:
'Ofelix famae et Latio lacrimabile nomen
HannibalAusoniae si teFortuna creasset                    730
admagnos uenture deoscur fata tenemus?
pelle moras. breuis estmagni Fortuna fauoris.
quantum uouisticum Dardana bellaparenti
iuraresfluet Ausonio tibi corpore tantum
sanguiniset patrias satiabis caedibus umbras.                    735
nobispersolues meritos securus honores.
namque ego sum celsis quemcinctum montibus ambit
Tmolo missa manusstagnis Trasimennusopacis.'
        Hisagitur monitis et laetam numine pubem
protinus aerii praecepsrapit aggere montis.                    740
horrebatglacie saxa inter lubrica summo
piniferum caelo miscens caputApenninus.
condiderat nix alta trabeset uertice celso
canusapex stricta surgebat ad astra pruina.
ire iubet. prior extinguilabique uidetur                    745
gloriapost Alpes si stetur montibus ullis.
scandunt praerupti nimbosacacumina saxi.
nec superasse iugum finit mulcetue laborem:
plananatantputrique gelu liquentibus undis
inuia limosa restagnantarua palude.                    750
iamqueducis nudus tanta inter inhospita uertex
saeuitia quatitur caelimanante per ora
perque genas oculo. facilis spreuissemedentis
optatum bene credit emi quocumque periclo
bellanditempus. non frontis parcit honori                    755
dumne perdat iternon cetera membra moratur
in pretium belli daresi uictoria poscat
satque putat lucisCapitolia cernereuictor
qua petat atque Italum feriat qua comminus hostem.
taliaperpessi tandem inter saeua locorum                    760
optatosuenere lacusubi deinde per arma
sumeret amissi numerosa piaculauisus.
        Ecce autempatres aderant Carthagine missi.
causa uiae non parua uirisneclaeta ferebant.
mos fuit in populisquos condidit aduenaDido                    765
poscerecaede deos ueniam ac flagrantibus aris
(infandum dictu) paruosimponere natos.
urna reducebat miserandos annua casus
sacraThoanteae ritusque imitata Dianae.
cui fato sortique deum de morepetebat                    770
Hannibalisprolem discors antiquitus Hannon.
sed propior metus armatiductoris ab ira
et magna ante oculos stabat redeuntisimago.
asperat haecfoedata genas lacerataque crinis
atqueurbem complet maesti clamoris Imilce                    775
Edonisut Pangaea super trieteride mota
it iuga et inclusum suspiratpectore Bacchum.
ergo inter Tyriasfacibus ceu subditamatres
clamat: 'Io coniunxquocumque in cardine mundi
bellamoueshuc signa refer. uiolentior hicest                    780
hichostis propior. tu nunc fortasse sub ipsis
urbis Dardaniae murisuibrantia tela
excipis intrepidus clipeo saeuamquecoruscans
lampada Tarpeis infers incendia tectis.
interea tibiprima domus atque unica proles                    785
heugremio in patriae Stygias raptatur ad aras.
i nuncAusoniosferro populare penates
et uetitas molire uias. ipactaresigna
per cunctos iurata deos. sic praemia reddit
Carthagoet talis iam nunc tibi soluit honores.                    790
quaeporro haec pietas delubra aspergere tabo?
heu primae scelerumcausae mortalibus aegris
naturam nescire deum! iusta iteprecari
ture pio caedumque feros auertite ritus.
mite etcognatum est homini deus. hactenusoro                    795
sitsatis ante aras caesos uidisse iuuencos.
aut si uelle nefassuperos fixumque sedetque
memequae genuiuestris absumiteuotis.
cur spoliare iuuat Libycas hac indole terras?
anflendae magis Aegates et mersaprofundo                    800
Punicaregna forentolim si sorte cruenta
esset tanta mei uirtuspraerepta mariti?'
haec dubios uario diuumque hominisquetimore
ad cauta inlexere patresipsique relictum
abnueretsortem an superum pareret honori.                    805
tumuero trepidare metu uix compos Imilce
magnanimi metuens immitiacorda mariti.
        Hisauide auditis ductor sic deinde profatur:
'Quid tibi pro tantonon impar munere soluat
Hannibal aequatus superis? quae praemiadigna                    810
inueniamCarthago parens? noctemque diemque
arma feramtemplisque tuishinc plurima faxo
hostia ab Ausonio ueniat generosa Quirino.
atpuer armorum et belli seruabitur heres.
speso natemeaeTyriarumque unica rerum                    815
Hesperiaminitantesalusterraque fretoque
certare Aeneadis dum stabituita memento.
perge (patent Alpes) nostroque incumbe labori.
uosquoquedi patriiquorum delubra piantur
caedibus atque coligaudent formidine matrum                    820
huclaetos uultus totasque aduertite mentes.
namque paro sacra etmaioris molior aras.
tuMagoaduersi conside in uerticemontis
tu laeuos propior collis accedeChoaspe
ad claustraet fauces ducat per opaca Sychaeus.                    825
astego teTrasimenneuago cum milite praeceps
lustrabo et superisquaeram libamina belli.
namque haud parua deus promissis spondetapertis
quae spectatauiripatriam referatis in urbem.'