Ebook in formato Kindle (mobi) - Kindle File Ebook (mobi)

Omneshominesqui sese student praestare ceteris animalibussumma openiti decetne uitam silentio transeant ueluti pecoraquaenaturaprona atque uentri oboedientia finxit. sed nostra omnis uisin animoet corpore sita est: animi imperiocorporis seruitio magisutimur;alterum nobis cum disalterum cum beluis commune est. quomihirectius uidetur ingeni quam uirium opibus gloriam quaerere etquoniamuita ipsa qua fruimur breuis estmemoriam nostri quam maximelongamefficere. nam diuitiarum et formae gloria fluxa atquefragilisestuirtus clara aeternaque habetur.

Sed diumagnum inter mortalis certamen fuituine corporis an uirtute animiresmilitarismagis procederet. nam et prius quam incipias consultoet ubiconsulueris mature facto opus est. ita utrumque per seindigensalterum alterius auxilio eget. igitur initio reges---nam interrisnomen imperi id primum fuit---diuersi pars ingeniumaliicorpusexercebant: etiam tum uita hominumsinecupiditate agitabatur; sua cuique satis placebant. postea ueroquam inAsia Cyrusin Graecia Lacedaemonii et Athenienses coepere urbisatquenationes subigerelibidinem dominandi causam belli haberemaximamgloriam in maximo imperio putaretum demum periculo atquenegotiiscompertum est in bello plurimum ingenium posse. quod siregumatque imperatorum animi uirtus in pace ita ut in bello ualeretaequabiliusatque constantius sese res humanae haberentneque aliudalio ferrineque mutari ac misceri omnia cerneres. nam imperiumfacile iisartibus retineturquibus initio partum est. uerum ubipro laboredesidiapro continentia et aequitate libido atque superbiainuaserefortuna simul cum moribus immutatur. ita imperium semperad optimumquemque a minus bono transfertur.

Quaehomines arant nauigant aedificantuirtuti omnia parent. sed multimortalesdeditiuentri atque somnoindocti incultique uitam sicuti peregrinantestransigere;quibus profecto contra naturam corpus uoluptatianima onerifuit.eorum ego uitam mortemque iuxta aestimoquoniam de utraquesiletur.uerum enim uero is demum mihi uiuere atque frui animauideturqui aliquo negotio intentus praeclari facinoris aut artis bonaefamamquaerit.

Sed inmagna copia rerum aliud alii natura iter ostendit.

pulchrumest bene facere rei ublicaeetiam bene dicere haudabsurdumest; uel pace uel bello clarum fieri licet; et qui fecere etqui factaaliorum scripseremulti laudantur. ac mihi quidemtametsihaudquaquam par gloria sequitur scriptorem et auctorem rerumtamen inprimis arduom uidetur res gestas scribere: primum quod factadictisexequenda sunt; dein quia plerique quae delicta reprehenderismaleuolentiaet inuidia dicta putantubi de magna uirtute atque gloriabonorummemoresquae sibi quisque facilia factu putataequo animoaccipitsupra ea ueluti ficta pro falsis ducit.

Sed egoadulescentulus initiosicuti pleriquestudio ad rem publicam latussumiiquemihi multa aduersa fuere. nam pro pudorepro abstinentiaprouirtute audacia largitio auaritia uigebant. quae tametsianimusaspernabatur insolens malarum artiumtamen inter tanta uitiainbecillaaetas ambitione corrupta tenebatur; ac mecum abrelicuorummalis moribus dissentiremnihilo minus honoris cupido eademquaeceteros fama atque inuidia uexabat. igitur ubi animus ex multismiseriisatquepericulis requieuit et mihi relicuam aetatem a re publica proculhabendamdecreuinon fuit consilium socordia atque desidia bonumotiumconterereneque uero agrum colendo aut uenandoseruilibusofficiisintentum aetatem agere; sed a quo incepto studioque meambitiomala detinuerateodem regressusstatui resgestas populi Romani carptimut quaeque memoria dignauidebanturperscribereeo magis quod mihi a spe metu partibus reipublicaeanimus liber erat.

Igitur deCatilinae coniuratione quam uerissime potero paucis absoluam;nam idfacinus in primis ego memorabile existimo sceleris atque periculinouitate.de cuius hominis moribus pauca prius explananda suntquaminitiumnarrandi faciam.

L.Catilinanobili genere natusfuit magna ui et animi etcorporissed ingenio malo prauoque. huic ab adulescentia bellaintestinacaedes rapinae discordia ciuilis grata fuereibiqueiuuentutemsuam exercuit. corpu patiens inediae algoris uigiliaesupra quamcuiquam credibile est. animus audax subdolus uariuscuius reilibet simulator ac dissimulatoralieni appetenssuiprofususardens in cupiditatibus; satis eloquentiaesapientiae parum.

uastusanimus immoderata incredibilia nimis alta semper cupiebat.

hunc postdominationem L. Sullae libido maxima inuaserat reipublicaecapiendae; neque id quibus modis assequereturdum sibi regnumpararetquicquam pensi habebat. agitabatur magis magisque in diesanimusferox inopia rei familiaris et conscientia scelerumquae utraqueiisartibus auxeratquas supra memoraui. incitabant praetereacorrupticiuitatis moresquos pessima ac diuersa inter se malaluxuriaatqueauaritiauexabant.

Res ipsahortari uideturquoniam demoribusciuitatis tempus admonuitsupra repetere ac paucis institutamaiorumdomi militiaequequo modo rem publicam habuerint quantamquereliquerintut paulatim immutata ex pulcherrima optima pessima ac flagitiosissimafacta sitdisserere.

UrbemRomamsicuti ego accepicondidere atque habuere initioTroianiqui Aenea duce profugi sedibus incertis uagabanturet cum hisAboriginesgenus hominum agrestesine legibussine imperioliberumatquesolutum. hi postquam in una moenia conueneredisparigeneredissimili linguaalius alio more uiuentesincredibile memoratuest quamfacile coaluerint:

\langle

ita breui multitudo diuersa atqueuagaconcordia ciuitas facta erat

\rangle

. sed postquam res eorumciuibusmoribus agris aucta satis prospera satisque pollens uidebatursicutipleraque mortalium habenturinuidia ex opulentia orta est.

igiturreges populique finitimi bello temptarepauci ex amicis auxilioesse: namceteri metu perculsi a periculis aberant. at Romani domimilitiaequeintenti festinarepararealius alium hortarihostibusobuiamirelibertatem patriam parentisque armis tegere. post ubipericulauirtute propulerantsociis atque amicis auxlia portabantmagisquedandis quam accipiendis beneficiis amicitias parabant.

imperiumlegitimumnomen imperi regium habebant. delectiquibus corpusannisinfirmumingenium sapientia ualidum eratrei publicaeconsultabant:hi uel aetate uel curae similitudine patres appellabantur.

post ubiregium imperiumquod initio conseruandae libertatis atqueaugendaerei publicae fueratin superbiam dominationemque se conuertitimmutatomore annua imperia binosque imperatores sibi fecere: eo modominimeposse putabant per licentiam insolescere animum humanum.

Sed eatempestate coepere se quisque magis extollere magisqueingeniumin promptu habere. nam regibus boni quam malisuspectioressuntsemperque iis aliena uirtus formidulosa est.

sedciuitas incredibile memoratu est adepta libertate quantum breuicreuerit:tanta cupido gloriae incesserat. iam primum iuuentussimul acbelli patiens eratin castris per laborem usum militiaediscebatmagisque in decoris armis et militaribus equis quam in scortisatqueconuiuiis libidinem habebant. igitur talibus uiris non laborinsolitusnon locus ullus asper aut arduos eratnon armatus hostisformidulosus:uirtus omnia domuerat. sed gloriae maximum certameninteripsos erat: se quisque hostem feriremurum ascendereconspicidum talefacinus faceretproperabat. eas diuitiaseam bonam famammagnamquenobilitatem putabant. laudis auidipecuniae liberales erant;gloriamingentemdiuitias honestas uolebant. memorare possumquibus inlocis maximas hostium copias populus Romanus parua manufuderitquas urbis natura munitas pugnando ceperitni ea res longiusnos abincepto traheret.

Sedprofecto fortuna in omni re dominatur; ea res cunctas exlibidinemagis quam ex uero celebrat obscuratque. Atheniensium resgestaesicuti ego aestimosatis amplae magnificaeque fuereuerumaliquantominores tamen quam fama feruntur. sed quia prouenere ibiscriptorummagna ingeniaper terrarum orbem Atheniensium fcta promaximiscelebrantur. ita eorum qui fecere uirtus tanta habeturquantumeam uerbis potuere extollere praeclara ingenia. at populoRomanonumquam ea copia fuitquia prudentissimus quisque maximenegotiosuseratingenium nemo sine corpore exercebatoptimus quisquefacerequam diceresua ab aliis bene facta laudari quam ipse aliorumnarraremalebat.

Igiturdomi militiaeque boni mores colebantur; concordia maximaminimaauaritia erat; ius bonumque apud eos non legibus magis quamnaturaualebat. iurgia discordias simultates cum hostibusexercebantciues cum ciuibus de uirtute certabant. in suppliciis deorummagnificidomi parciin amicos fideles erant. duabus his artibusaudacia inbelloubi pax euenerat aequitateseque remque publicamcurabant.quarum rerum ego maxima documenta haec habeoquod inbellosaepius uindicatum est in eosqui contra imperium in hostempugnauerantquique tardius reuocati proelio excesserantquam qui signarelinquereaut pulsi loco cedere ausi erant; in pace uero quodbeneficiismagis quam metu imperium agitabant et accepta iniuriaignoscerequam perseque malebant.

Sed ubilabore atque iustitia res publica creuitreges magnibellodomitinationes ferae et populi ingentes ui subactiCarthagoaemulaimperi Romani ab stirpe interiitcuncta maria terraequepatebantsaeuire fortuna ac miscere omnia coepit. qui laborespericuladubias atque asperas res facile tolerauerantiis otiumdiuitiaequeoptanda aliasoneri miseriaeque fuere. igitur primopecuniaedeinde imperi cupido creuit: ea quasi materies omnium malorumfuere.namque auaritia fidem probitatem ceterasque artis bonassubuertit;pro his superbiamcrudelitatemdeos neglegereomniauenaliahabere edocuit. ambitio multos mortalis falsos fierisubegitaliud clausum in pectorealiud in lingua promptum habereamicitiasinimicitiasque non ex resed ex commodo aestimaremagisqueuultumquam ingenium bonum habere. haec primo paulati crescereinterdumuindicari; post ubi contagio quasi pestilentia inuasitciuitasimmutataimperium ex iustissimo atque optimo crudele intolerandumquefactum.

Sed primomagis ambitio quam auaritia animos hominum exercebatquod tamenuitium propius uirtutem erat. nam gloriam honoremimperiumbonus et ignauos aeque sibi exoptant; sed ille uera uianititurhuic quia bonae artes desuntdolis atque fallaciis contendit.

auaritiapecuniae studium habetquam nemo sapiens concupiuit: eaquasiuenenis malis inbuta corpus animumque uirilem effeminatsemperinfinitaet insatiabilis estneque copia neque inopiaminuitur.sed postquam L. Sulla armis recepta re publica bonisinitiismalos euentus habuitrapere omnestraheredomum aliusaliusagroscupereneque modum neque modestiam uictores haberefoedacrudeliaquein ciuis facinora facere. huc accedebatquod L. Sullaexercitumquem in Asia ductaueratquo sibi fidum faceretcontra moremmaiorumluxuriose nimisque liberaliter habuerat. loca amoenauoluptariafacile inotio ferocis militum animos molliuerant: ibi primuminsueuitexercitus populi Romani amare potaresigna tabulas pictas uasacaelatamirairea priuatim et publice raperedelubra spoliaresacraprofanaqueomnia polluere. igitur ii militespostquam uictoriamadeptisuntnihil relicui uictis fecere. quippe secundae ressapientiumanimos fatigant: ne illi corruptis moribus uictoriaetemperarent.Postquamdiuitiae honori esse coepere et eas gloria imperiumpotentiasequebaturhebescere uirtuspaupertas probro haberiinnocentiapro maleuolentia duci coepit. igitur ex diuitiisiuuentutemluxuria atque auaritia cum superbia inuasere: repereconsumeresua parui penderealiena cuperepudorem pudicitiamdiuinaatquehumana promiscuanihil pensi neque moderati habere. operaepretiumestcum domos atque uillas cognoueris in urbium modumexaedificatasuisere templa deorumquae nostri maioresreligiosissimimoralesfecere. uerum illi delubra deorum pietatedomos suasgloriadecorabantneque uictis quicquam praeter iniuriae licentiameripiebant.at hi contraignauissimi hominesper summum scelusomnia easociis adimerequae fortissimi uiri uictores reliquerant:proindequasi iniuriam facereid demum esset imperio uti.

nam quidea memoremquae nisi iis qui uidere nemini credibiliasuntapriuatis compluribus subuersos montismaria constrata esse?quibusmihi uidentur ludibrio fuisse diuitiae: quippe quas honestehaberelicebatabuti per turpitudinem properabant. sed libidostupriganeae ceterique cultus non minor incesserat: uiri muliebriapatimulieres pudicitiam in propatulo habere; uescendi causa terramariqueomnia exquirere; dormire prius quam somni cupido esset; nonfamem autsitimneque frigus neque lassitudinem opperirised ea omnialuxuantecapere. haec iuuentutemubi familiares opes defecerantadfacinora incendebant: animus inbutus malis artibus haud facilelibidinibuscarebat; eo profusius omnibus modis quaestui atque sumptuidedituserat.

In tantatamque corrupta ciuitate Catilinaid quod factufacillimumeratomnium flagitiorum atque facinorum circum se tamquamstipatorumcateruas habebat. nam quicumque impudicus adulter ganeomanuuentre pene bona patria laceraueratquique alienum aes grandeconflaueratquo flagitium aut facinus redimeretpraeterea omnesundiqueparricidae sacrilegi conuicti iudiciis aut pro factis iudiciumtimentesad hoc quos manus atque lingua periurio aut sanguine ciuilialebatpostremo omnes quos flagitium egestas conscius animusexagitabatii Catilinae proximi familiaresque erant. quod si quisetiam aculpa uacuos in amicitiam eius incideratcottidiano usu atqueillecebrisfacile par similisque ceteris efficiebatur. sed maxumeadulescentiumfamiliaritates appetebat: eorum animi molles etiam etfluxidolis haud difficulter capiebantur. nam ut cuiusquestudium exaetate flagrbataliis scorta praeberealiis canes atqueequosmercare; postremo neque sumptui neque modestiae suae parceredumillosobnoxios fidosque sibi faceret. scio fuisse nonnullosquiitaexistimarent iuuentutemquae domum Catilinae frequentabatparumhonestepudicitiam habuisse; sed ex aliis rebus magisquam quod cuiquamidcompertum forethaec fama ualebat.

Iam primumadulescens Catilina multa nefanda stupra feceratcumuirginenobilicum sacerdote Vestaealia huiusce modi contra iusfasque.postremo captus amore Aureliae Orestillaecuius praeterformamnihil umquam bonus laudauitquod ea nubere illi dubitabat timenspriuignumadulta aetatepro certo creditur necato filio uacuam domumscelestisnuptiis fecisse. quae quidem res mihi in primis uideturcausafuisse facinus maturandi. namque animus impurusdishominibusqueinfestusneque uigiliis neque quietibus sedari poterat:itaconscientia mentem excitam uastabat. igitur colos exanguisfoedioculicitus modomodo tardus incessus: prorsus in facie uultuqueuecordiainerat.

Sediuuentutemquamut supra diximusillexeratmultis modismalafacinora edocebat. ex illis testis signatoresque falsoscommodare;fidem fortunas pericula uilia habere; post ubi eorum famamatquepudorem attriueratmaiora alia imperabat. si causa peccandiinpraesens minus suppetebatnihilo minus insontis sicuti sontiscircumuenireiugulare: scilicet ne per otium torpescerent manus autanimusgratuito potius malus atque crudelis erat.

His amicissociisque confisus Catilinasimul quod aes alienum per omnis terrasingenserat et quod plerique Sullani militeslargius suo usirapinarumetuictoriae ueteris memores ciuile bellum exoptabantopprimendae reipublicaeconsilium cepit. in Italia nullus exercitusCn. Pompeiusinextremis terris bellum gerebat; ipsi consulatum petenti magna spessenatusnihil sane intentus: tutae tranquillaeque res omnessed eaprorsusopportuna Catilinae.

Igiturcircitr Kalendas Iunias L. Caesare et C. Figulo consulibusprimosingulos appellare; hortari aliosalios temptare; opes suasimparatamrem publicammagna praemia coniurationis docere. ubisatisexplorata sunt quae uoluitin unum omnis conuocatquibus maximanecessitudoet plurimum audaciae inerat. eo conuenere senatoriiordinis P.Lentulus SuraP. AutroniusL. Cassius LonginusC.Cethegus. P. et Ser. Sullae Ser. filiiL. VargunteiusQ. AnniusM. PorciusLaecaL. BestiaQ. Curius; praeterea ex equestriordine M.Fuluius NobiliorL. StatiliusP. Gabinius CapitoC.Cornelius; ad hoc multi ex coloniis et municipiis domi nobiles.

erantpraeterea complures paulo occultius consili huiusce participesnobilesquos magis dominationis spes hortabatur quam inopia aut alianecessitudo.ceterum iuuentus pleraquesed maxime nobiliumCatilinaeinceptis fauebat: quibus in otio uel magnifice uel molliteruiuerecopia erat; incerta pro certisbellum quam pacem malebant.

fuere itemea tempestate qui crederent M. Licinium Crassum non ignarumeiusconsili fuisse: quia Cn. Pompeiusinuisus ipsimagnum exercitumductabatcuiusuis opes uoluisse contra illius potentiam cresceresimulconfisumsi coniuratio ualuissefacile apuid illos principem se fore.

Sed anteaitem coniurauere pauci contra rem publicamin quisCatilinafuit. de qua quam uerissime potero dicam. L. Tullo etM. Lepidoconsulibus P. Autronius et P. Sulla designati consuleslegibusambitus interrogati poenas dederant. post paulo Catilinapecuniarumrepetundarum reus prohibitus erat consulatum peterequodintralegitimos dies profiteri nequiuerat. erat eodem temporeCn. Pisoadulescens nobilissummae audaciaeegensfactiosusquem adperturbandamrem publicam inopia atque mali mores stimulabant. cumhocCatilina et Autronius circiter Nonas Decembris consilio communicatoparabantin Capitolio Kalendis Ianuariis L. Cottam et L. Torquatumconsulesinterficereipsi fascibus correptis Pisnem cum exercitu adobtinendasduas Hispanias mittere. ea re cognita rursus in NonasFebruariasconsilium caedis transtulerant. iam tum non consulibusmodosedplerisque senatoribus Perniciem machinabantur. quod niCatilinamaturasset pro curia signum sociis dareeo die post conditamurbemRomam pessimum facinus patratum foret. quia nondum frequentesarmaticonuenerantea res consilium diremit.

PosteaPiso in citeriorem Hispaniam quaestor pro praetore missusestannitente Crassoquod eum infestum inimicum Cn. Pompeio cognouerat.

nequetamen senatus prouinciam inuitus dederatquippe foedumhominem are publica procul esse uolebatsimul quia boni complurespraesidiumin eo putabant et iam tum potentia Pompei formidulosa erat.

sed isPiso in prouincia ab equitibus Hispanisquos in exercituductabatiter faciens occisus est. sunt qui ita dicant imperiaeiusiniusta superba crudelia barbaros nequiuisse pati; alii autemequitesillosCn. Pompei ueteres fidosque clientisuoluntate eiusPisonemaggressos: numquam Hispanos praeterea tale facinus fecissesedimperiasaeua multa antea perpessos. nos eam rem in mediorelinquemus.de superiore coniuratione satis dictum.

Catilinaubi eosquos paulo ante memorauiconuenisse uidettametsicum singulis multa saepe egerattamen in rem fore credensuniuersosappellare et cohortariin abditam partem aedium secedit atqueibiomnibus arbitris procul amotis orationem huiusce modi habuit:`Ni uirtusfidesque uestra spectata mihi foretnequiquam opportuna rescecidisset;spes magnadominatio in manibus frustra fuissentneque egoperignauiam aut uana ingenia incerta pro certis captarem. sedquiamultis et magnis tempestatibus uos cognoui fortis fidosque mihieoanimusausus est maximum atque pulcherrimum facinus inciperesimul quiauobiseadem quae mihi bona malaque esse intellexi; nam idem uelleatque idemnolleea demum firma amicitia est.

'Sed egoquae mente agitauiomnes iam anteadiuersi audistis. ceterum mihi indiesmagisanimus accenditurcum consideroquae condicio uitae futura sitnisinosmet ipsi uindicamus in libertatem. nam postquam respublica inpaucorum potentium ius atque dicionem concessitsemper illisregestetrarchae uectigales essepopuli nationes stipendia pendere;ceteriomnesstrenui boninobiles atque ignobilesuulgus fuimus sinegratiasine auctoritateiis obnoxiiquibussi res publica ualeretformidiniessemus. itaque omnis gratia potentia honor diuitiaeapud illossunt aut ubi illi uolunt; nobis reliquere pericula repulsasiudiciaegestatem.

'Quae quousque tandem patieminio fortissimiuiri?nonne emori per uirtutem praestat quam uitam miseram atqueinhonestamubi alienae superbiae ludibrio fuerisper dedecus amittere?uerum enimueropro deum atque hominum fidemuictoria in manunobis estuiget aetasanimus ualet; contra illis annis atque diuitiisomniaconsenuerunt. tantummodo incepto opus estcetera res expediet.

etenimquis mortaliumcui uirile ingenium esttolerare potestillisdiuitias superarequas profundant in extruendo mari et montibuscoaequandisnobis rem familiarem etiam ad necessaria deesse? illosbinas autamplius domos continuarenobis larem familiarem nusquam ullumesse? cumtabulas signa toreumata emuntnoua diruuntaliaaedificantpostremo omnibus modis pecuniam trahunt uexanttamen summalibidinediuitias suas uincere nequeunt. at nobis est domi inopiaforis aesalienummala resspes multo asperior: denique quid relicuihabemuspraeter miseram animam?'Quinigitur expergiscimini? en illailla quamsaepeoptastis libertaspraeterea diuitiae decus gloriain oculissita sunt; fortuna omnia ea uictoribus praemia posuit.

res tempuspericula egestas belli spolia magnifica magis quam oratio meauoshortantur. uel imperatore uel milite me utimini: neque animusnequecorpus a uobis aberit. haec ipsaut sperouobiscum unaconsulagamnisi forte me anius fallit et uos seruire magis quamimperareparati estis.'

Postquamaccepere ea hominesquibus mala abunde omnia erantsedneque resneque spes bona ullatametsi illis quieta mouere magna mercesuidebaturtamen postulauere pleriqueut proponeretquae condiciobelliforetquae praemia armis peterentquid ubique opis aut speihaberent.tum Catilina polliceri tabulas nouasproscriptionemlocupletiummagistratussacerdotiarapinasalia omniaquae bellumatquelibido uictorum fert; praeterea esse in Hispania citeriorePisonemin Mauretania cum exercitu P. Sittium Nucerinumconsili suiparticipes;petere consulatum C. Antoniumquem sibi collegam foresperarethominem et familiarem et omnibus necessitudinibuscircumuentum;cum eo se consulem initium agendi facturum. ad hocmaledictisincrepabat omnis bonossuorum unum quemque nominans laudare:admonebatalium egestatisalium cupiditatis suaecompluris periculiautignominiaemultos uictoriae Sullanaequibus ea praedae fuerat.

postquamomnium animos alacris uidetcohortatusut petitionemsuam curaehaberentconuentum dimisit.

Fuere eatempestate qui dicerent Catilinam oratione habitacum adiusiurandum popularis sceleris sui adigerethumani corporis sanguinemuinopermixtum in pateris circumtulisse: inde cum post execrationemomnesdegustauissentsicuti in sollemnibus sacris fieri consueuitaperuisseconsilium suumatque eo dicationem fecissequo inter se fidimagisforent alius alii tanti facinoris conscii. nonnulli ficta ethaec etmulta praeterea existimabant ab iisqui Ciceronis inuidiam quaeposteaorta est leniri credebant atrocitate sceleris eorumqui poenasdederant.nobis ea res pro magnitudine parum comperta est.

Sed in eaconiuratione fuit Q. Curiusnatus haud obscuro locoflagitiisatque facinoribus coopertusquem censores senatu probrigratiamouerant. huic homini non minor uanitas inerat quam audacia:nequereticere quae audieratneque suamet ipse scelera occltareprorsusneque dicere neque facere quicquam pensi habebat. erat eicumFuluiamuliere nobilistupri uetus consuetudo. cui cum minusgratusessetquia inopia minus largiri poteratrepente glorians mariamontisquepolliceri coepit et minari etiam ferroni sibi obnoxia foretpostremoferocius agitare quam solitus erat. at FuluiainsolentiaeCuri causa cognita tale periculum reipublicaehaud occultum habuitsed sublato auctore de Catilinaeconiurationequae quoque modo audierat compluribus narrauit.

Ea res inprimis studia hominum accendit ad consulatum mandandum M. TullioCiceroni.namque antea pleraque nobilitas inuidia aestuabatetquasipollui consulatum credebantsi eum quamuis egregius homo nouosadeptusforet. sed ubi periculum aduenitinuidia atque superbia postfuere.

Igiturcomitiis habitis consules declarantur M. Tullius et C.

Antonius.quod factum primo popularis coniurationis concusserat.

nequetamen Catilinae furor minuebatursed in dies plura agitare: armaperItaliam locis opportunis pararepecuniam sua aut amicorum fidesumptammutuam Faesulas ad Manlium quendam portarequi postea princepsfuit bellifaciendi. ea tempestate plurimos cuiusque generishominesassciuisse sibi diciturmulieres etiam aliquotquae primoingentissumptus stupro corporis tolerauerantpost ubi aetas tantummodoquaestuineque luxuriae modum fecerataes alienum grande conflauerant.

per eas seCatilina credebat posse seruitia urbana sollicitareurbemincendereuiros earum uel adiungere sibi uel interficere.

Sed in iiserat Semproniaquae multa saepe uirilis audaciaefacinoracommiserat. haec mulier genere atque formapraetereauiroliberis satis fortunata fuit; litteris Graecis [et] Latinis doctapsallere[et] saltare elegantius quam necesse est probaemulta aliaquaeinstrumenta luxuriae sunt. sed ei cariora semper omnia quamdecusatque pudicitia fuit; pecuniae an famae minus parcerethaudfacilediscerneres; libidosic accensaut saepius peteret uiros quampeteretur.sed ea saepe antehac fidem prodideratcreditumabiuraueratcaedis conscia fuerat: luxuria atque inopia praecepsabierat.uerum ingenium eius haud absurdum: posse uersus facereiocummoueresermone uti uel modesto uel molli uel procaci; prorsusmultaefacetiae multusque lepos inerat.

His rebuscomparatis Catilina nihilo minus in proximum annumconsulatumpetabatsperanssi designatus foretfacile se ex uoluntateAntoniousurum. neque interea quietus eratsed omnibus modis insidiasparabatCiceroni. neque illi tamen ad cauendum dolus aut astutiaedeerant.namque a principio consulatus sui multa pollicendo perFuluiameffeceratut Q. Curiusde quo paulo ante memorauiconsiliaCatilinaesibi proderet; ad hoc collegam suum Antonium pactioneprouinciaeperpuleratne contra rem publicam sentiret; circum sepraesidiaamicorum atque clientium occulte habebat. postquam diescomitiorumuenit et Catilinae neque petitio neque insidiaequasconsulibusin campo feceratprospere cessereconstituit bellum facereet extremaomnia expeririquoniam quae occulte temptauerat asperafoedaqueeuenerant. igitur C. Manlium Faesulas atque in eam partemEtruriaeSeptimium quendam Camertem in agrum PicenumC. Iuliumin Apuliam dimisitpraeterea alium alioquem ubiqueopportunumsibi fore credebat.

IntereaRomae multa simul moliri: consulibus insidias tendereparareincendiaopportuna loca armatis hominibus obsidere; ipse cum telo esseitem aliosiuberehortari uti semper intenti paratique essent; diesnoctisquefestinare uigilareneque insomniis neque labore fatigari.

postremoubi multa agitanti nihil proceditrursus intempestanocteconiurationis principes conuocat per M. Porcium Laecamibiquemulta de ignauia eorum questus docet se Manlium praemisisse adeammultitudinemquam ad capienda arma paraueratitem alios in alialocaopportunaqui initium belli facerentseque ad exercitumproficisccuperesi prius Ciceronem oppressisset: eum suis consiliismultumofficere. igitur perterritis ac dubitantibus ceteris C. CorneliusequesRomanusoperam suam pollicitus et cum eo L. Vargunteius senatorconstituereea nocte paulo post cum armatis hominibus sicuti salutatumintroiread Ciceronem ac de improuiso domi suae imparatum confodere.

Curius ubiintellegitquantum periculum consuli impendeatpropereperFuluiam Ciceroni dolum qui parabatur enuntiat. ita illi ianuaprohibititantum facinus frustra susceperant.

IntereaManlius in Etruria plebem sollicitareegestate simul ac doloreiniuriae nouarumrerumcupidamquod Sullae dominatione agros bonaque omnia amiseratpraeterealatrones cuiusque generisquorum in ea regione magna copiaeratnonnullos ex Sullanis coloniisquibus libido atque luxuria exmagnisrapinis nihil relicui fecerant.

Ea cumCiceroni nuntiarenturancipiti malo permotusquod nequeurbem abinsidiis priuato consilio longius tueri poterat nequeexercitusManli quantus aut quo consilio foretsatis compertum habebatrem adsenatum refertiam antea uulgi rumoribus exagitatam.

itaquequod plerumque in atroci negotio soletsenatus decreuitdarentoperamconsulesne quid res publica detrimenti caperet. eapotestasper senatum more Romano magistratui maxima permittitur:exercitumpararebellum gererecoercere omnibus modis socios atqueciuisdomi militiaeque imperium atque indicium summum habere; alitersinepopuli iussu nullius earum rerum consuli ius est.

Postpaucos dies L. Saenius senator in senatu litteras recitauitquasFaesulis allatas sibi dicebatin quibus scriptum erat C. Manliumarmacepisse cum magna multitudine ante diem VI Kalendas Nouembris.

simulidquod in tali re soletalii portenta atque prodigianuntiabantalii conuentus fieriarma portariCapuae atque in Apuliaseruilebellum moueri. igitur senati decreto Q. Marcius RexFaesulasQ. Metellus Creticus in Apuliam circumque ea loca missi---ii utriquead urbem imperatores erantimpediti ne triumpharentcalumniapaucorumquibus omnia honesta atque inhonesta uendere mos erat---sedpraetores Q. Pompeius Rufus CapuamQ. Metellus Celer inagrumPicenumiisque permissumuti pro tempore atque periculoexercitumcompararent. ad hocsi quis indicauisset deconiurationequae contra rem publicam facta eratpraemium seruolibertatemet sestertia centumlibero impunitatem eius rei et sestertiaducenta[milia]; itemque decreuereuti gladiatoriae familiaeCapuam etin cetera municipia distribuerentur pro cuiusque opibusRomaeper totamurbem uigiliae haberentur iisque minores magistratuspraeessent.

DECONIURATIONE CATILINAE (xxxi-lxi)

Quis rebuspermota ciuitas atque immutata urbis facies erat. exsummalaetitia atque lasciuiaquae diuturna quies pepereratrepenteomnistristitia inuasit: festinaretrepidareneque loco nequehominicuiquam satis credereneque bellum gerere neque pacem haberesuoquisque metu pericula metiri. ad hoc mulieresquibus reipublicaemagnitudine belli timor insolitus incesseratafflictare sesemanussupplices ad caelum tenderemiserari paruos liberosrogitareomniaomni rumore pauerearripereomniasuperbia atque deliciis omississibi patriaequediffidere.AtCatilinae crudelis animus eadem illa mouebattametsipraesidia parabantur et ipse lege Plautia interrogatus erat abL. Paulo.postremo dissimulandi causa aut sui expurgandisicutiurgiolacessitus foretin senatum uenit. tum M. Tullius consulsiuepraesentiam eius timens siue ira commotusorationem habuitluculentamatque utilem rei publicaequam postea scriptam edidit.

sed ubiille asseditCatilinaut erat paratus ad dissimulanda omniademissouultuuoce supplici postulare a patribus coepitne quid de setemerecrederent: ea familia ortumita se ab adulescentia uitaminstituisseut omnia bona in spe haberet; ne existimarent sibipatriciohominicuius ipsius atque maiorum plurima beneicia in plebemRomanamessentperdita re publica opus essecum eam seruaretM.Tulliusinquilinus ciuis urbis Romae. ad hoc male dicta aliacumadderetobstrepere omneshostem atque parricidam uocare. tumillefuribundus `quoniam quidem circumuentus' inquit `ab inimicispraecepsagorincendium meum ruina extinguam.'

Deinde seex curia domum proripuit. ibi multa ipse secum uoluensquod nequeinsidiae consuli procedebant et ab incendio intellegebaturbemuigiliis munitamoptimum factu credens exercitum augere acpriusquamlegiones scriberenturmulta antecaperequae bello usui forentnocteintempesta cum paucis in Manliana castra profectus est. sedCethegoatque Lentulo ceterisquequorum cognouerat promptam audaciammandatquibus rebus possentopes factionis confirmentinsidiasconsulimaturentcaedem incendia aliaque belli facinora parent: sesepropediemcum magno exercitu ad urbem accessurum.

Dum haecRomae gerunturC. Manlius ex suo numero legatos adMarciumRegem mittit cum mandatis huiusce modi:`Deoshominesque testamurimperatornos arma neque contrapatriamcepisse neque quo periculum aliis faceremussed uti corporanostra abiniuria tuta forentqui miseriegentes uiolentia atquecrudelitatefaeneratorum plerique patriaesed omnes fama atque fortunisexpertessumus. neque cuiquam nostrum licuit more maiorum lege uti nequeamissopatrimonio liberum corpus habere: tanta saeuitia faeneratorumatquepraetoris fuit. saepe maiores uestrummiserti plebisRomanaedecretis suis inopiae eius opitulati suntac nouissime memorianostrapropter magnitudinem aeris alieni uolentibus omnibus bonisargentumaere solutum est. saepe ipsa plebsaut dominandi studiopermotaaut superbia magistratuumarmata a patribus secessit. atnos nonimperium neque diuitias petimusquarum rerum causa bella atquecertaminaomnia inter mortalis suntsed libertatemquam nemo bonusnisi cumanima simul amittit. te atque senatum obtestamurconsulatismiserisciuibuslegis praesidium quod iniquitas praetoriseripuitrestituatisneue nobis eam neccessitudinem imponatisutquaeramusquonam modo maxime ulti sanguinem nostrum pereamus.'

Ad haec Q.Marcius responditsi quid ab senatu petere uellentabarmisdiscedantRomam supplices proficiscantur: ea mansuetudine atquemisericordiasenatum populi Romani semper fuisseut nemo umquam ab eofrustraauxilium petiuerit.

AtCatilina ex itinere plerisqueconsularibus.praeterea optimo cuique litteras mittit: se falsiscriminibuscircumuentumquoniam factioni inimicorum resisterenequiueritfortunae cedereMassiliam in exilium proficiscinon quosibi tantisceleris conscius essetsed uti res publica quieta foretneue exsua contentione seditio oreretur. ab his longe diuersaslitterasQ. Catulus in senatu recitauitquas sibi nomine Catilinaeredditasdicebat. earum exemplum infra scriptum est.

`L.Catilina Q. Catulo. egregia tua fidesre cognitagrata mihimagnis inmeis periculisfiduciam commendationi meae tribuit.

quam obrem defensionem in nouo consilio non statui parare:satisfactionemex nulla conscientia de culpa proponere decreuiquam mediusfidius ueram licet cognoscas. iniuriis contumeliisqueconsitatusquod fructu laboris industriaeque meae priuatus statumdignitatisnon obtinebampublicam miserorum causam pro mea consuetudinesuscepinon quin aes alienum meis nominibus ex possessionibus soluerenonpossem---et alienis nominibus liberalitas Orestillae suis filiaequecopiispersolueret---sed quod non dignos homines honore honestatosuidebammeque falsa suspicione alienatum esse sentiebam. hocnominesatis honestas pro meo casu spes relicuae dignitatis conseruandaesumsecutus. plura cum scribere uellemnuntiatum est uim mihiparari.nunc Orestillam commendo tuaeque fidei trado; eam abiniuriadefendasper liberos tuos rogatus. haueto.'

Sed ipsepaucos dies commoratus apud C. Flaminium in agroArretinodum uicinitatem antea ollicitatam armis exornatcum fascibusatquealiis imperi insignibus in castra ad Manlium contendit. haecubi Romaecomperta suntsenatus Catilinam et Manlium hostis iudicatceteraemultitudini diem statuitante quam sine fraude liceret ab armisdiscederepraeter rerum capitalium condemnatis. praetereadecernituti consules dilectum habeantAntonius cum exercitu CatilinampersequimaturetCicero urbi praesidio sit.

Eatempestate mihiimperiumpopuli Romani multo maxime miserabile uisum est. cui cum adoccasum abortu solis omnia domita armis parerentdomi otiumatquediuitiaequae prima mortales putantaffluerentfuere tamen ciuesquisequeremque publicam obstinatis animis perditum irent. namqueduobussenati decretis ex tanta multitudine neque praemio inductusconiurationempatefecerat neque ex castris Catilinae quisquam omniumdiscesserat:tanta uis morbi atque uti tabes plerosque ciuium animosinuaserat.neque solum illis aliena menseratqui conscii coniurationisfuerantsed omnino cuncta plebes nouarum rerum studio Catilinae inceptaprobabat.id adeo more suo uidebatur facere. nam semper inciuitatequibus opes nullae suntbonis inuidentmalos extolluntueteraoderenoua exoptantodio suarum rerum mutari omnia studentturbaatque seditionibus sine cura alunturquoniam egestas facilehabetursine damno. sed urbana plebesea uero praeceps erat demultiscausis. primum omnium qui ubique probro atque petulantiamaximepraestabantitem alii per dedecora patrimoniis amissispostremoomnes quosflagitium aut facinus domo expuleratii Romam sicut insentinamconfluxerant. deinde multi memores Sullanae uictoriaequod exgregariis militibus alios senatores uidebantalios ita diuitesut regiouictu atque cultu aetatem agerentsibi quisquesi in armisforetexuictoria talia sperabat. praeterea iuuentusquae inagrismanuum mercede inopiam toleraueratpriuatis atque publicislargitionibusexcita urbanum otium ingrato labor praetulerat. eosatquealios omnis malum publicum alebat. quo minus mirandum est hominesegentismalis moribusmaxima spe rei publicae iuxta ac sibiconsuluisse.praetereaquorum uictoria Sullae parentesproscriptibona ereptaius libertatis imminutum erathaud sane alioanimobelli euentum expectabant. ad hoc quicumque aliarum atquesenatuspartium erantconturbari rem publicam quam minus ualere ipsimalebant.id adeo malum multos post annos inciuitatemreuerterat. nam postquam Cn. Pompeio et M. Crasso consulibustribuniciapostestasrestituta esthomines adulescentes summam potestatem nactiquibusaetas animusque ferox eratcoepere senatum criminando plebemexagitaredein largiendo atque pollicitando magis incendereita ipsiclaripotentesque fieri. contra eos summa ope nitebatur pleraquenobilitassenatus specie pro sua magnitudine. namqueuti paucisuerumabsoluampost illa tempora quicumque rem publicam agitauerehonestisnominibusalii sicuti populi iura defenderentpars quosenatusauctoritas maxima foretbonum publicum simulantes pro suaquisquepotentia certabant. neque illis modestia neque moduscontentioniserat: utrique uictoriam crudeliter exercebant. sed postquamCn.Pompeius ad bellum maritimum atque Mithridaticummissusestplebis opes imminutaepaucorum potentia creuit. iimagistratusprouincias aliaque omnia tenere; ipsi innoxiiflorentessine metuaetatem agere ceterosque iudiciis terrerequo plebem inmagistratuplacidius tractarent. sed ubi primum dubiis rebusnouandispes oblata estuetus certamen animos eorum arrexit. quodsi primoproelio Catilina superior aut aequa manu discessissetprofectomagnaclades atque calamitas rem publicam oppressissetneque illisquiuictoriamadepti forentdiutius ea uti licuissetquin defessis etexanguibusqui plus posset imperium atque libertatem extorqueret.

fueretamen extra coniurationem compluresqui ad Catilinam initioprofctisunt. in iis erat Fuluiussenatoris filiusquem retractum exitinereparens necari iussit.

Isdemtemporibus Romae LentulussicutiCatilina praeceperatquoscumque moribus aut fortuna nouis rebusidoneoscredebataut per se aut per alios sollicitabatneque solumciuissedcuiusque modi genus hominumquod modo bello usui foret.

igitur P.Vmbreno cuidam negotium datuti legatos Allobrogumrequirateosquesi possitimpellat ad societatem belliexistimanspublicepriuatimque aere alieno oppressospraeterea quod natura gensGallicabellicosa essetfacile eos ad tale consilium adduci posse.

Vmbrenusquod in Gallia negotiatus eratplerisque principibusciuitatiumnotus erat atque eos nouerat. itaque sine moraubi primumlegatos inforo conspexitpercontatus pauca de statu ciuitatis et quasidolenseius casum requirere coepitquem exitum tantis malis sperarent.

postquamillos uidet queri de auaritia magistratuumaccusaresenatumquod in eo auxili nihil essetmiseriis suis remedium mortemexpectare`at ego' inquit `uobissi modo uiri esse uultisrationemostendamqua tanta ista mala effugiatis'. haec ubi dixitAllobrogesin maximam spem adducti Vmbrenum orareut sui misereretur:nihil tamasperum neque tam difficile essequod non cupidissime facturiessentdum ea res ciuitatem aere alieno liberaret. ille eos indomum D.Bruti perducitquod foro propinqua erat neque aliena consilipropterSemproniam; nam tum Brutus <ab> Roma aberat. praetereaGabiniumarcessitquo maior auctoritas sermoni inesset. eo praesenteconiurationemaperitnominat sociospraeterea multos cuiusque generisinnoxiosquo legatis animus amplior esset. deinde eos pollicitos operamsuam domumdimittit. sed Allobroges diu in incerto habuerequidnam consilicaperent.

in alteraparte erat aes alienumstudium bellimagna merces inspeuictoriae; at in altera maiores opestuta consiliapro incerta specertapraemia. haec illis uoluentibus tandem uicit fortuna reipublicae.

itaque Q.Fabio Sangaecuius patrocinio ciuitasplurimumutebaturrem omnemuti cognouerantaperiunt. Ciceroper Sangamconsilio cognito legatis praecipitut studium coniurationisuehementersimulentceteros adeantbene polliceantur dentque operamuti eosquam maxime manufestos habeant.

Isdem feretemporibus in Gallia citeriore atque ulterioreitem inagroPiceno Bruttio Apulia motus erat. namque illiquos anteCatilinadimiseratinconsulte ac ueluti per dementiam cuncta simulagebant.nocturnis consiliisarmorum atque telorum portationibusfestinandoagitando omnia plus timoris quam periculi effecerant.

ex eonumero compluris Q. Metellus Celer praetor ex senatus consultocausacognita in uincula conieceratitem in citeriore Gallia C.

Murenaqui ei prouinciae legatus praeerat.

At RomaeLentulus cum ceterisqui principes coniurationis erantparatis utuidebatur magnis copiis constituerantuticum Catilina inagrumAefulanum cum exercitu uenissetL. Bestia tribunus plebiscontionehabita quereretur de actionibus Ciceronis bellique grauissimiinuidiamoptimo consuli imponeret: eo signo proxima nocte ceteramultitudoconiurationis suum quodque negotium exequeretur. sed eadiuisa hocmodo dicebantur: Statilius et Gabinius ut cum magna manuduodecimsimul opportuna loca urbis incenderentquo tumultu facilioraditus adconsulem ceterosquequibus insidiae parabanturfieret;CethegusCiceronis ianuam obsideret eumque ui aggrederetur; alius autemaliumsedfilii familiarumquorum ex nobilitate maxima pars eratparentisinterficerent; simul caede et incendio perculsis omnibus adCatilinamerumperent. inter haec parata atque decreta Cethegussemperquerebatur de ignauia sociorum: illos dubitando et diesprolatandomagnas opportunitates corrumpere: factonon consulto in talipericuloopus essesequesi pauci adiuuarentlanguentibus aliisimpetum incuriam facturum. natura feroxuehemensmanu promptuseratmaximum bonum in celertate putabat.

SedAllobroges ex praecepto Ciceronis per Gabinium ceterosconueniunt.ab LentuloCethegoStatilioitem Cassio postulant iusiurandumquod signatum ad ciuis perferant: aliter haud facile eos adtantumnegotium impelli posse. ceteri nihil suspicantes dantCassiussemet eo breui uenturum pollicetur ac paulo ante legatos ex urbeproficiscitur.Lentulus cum iis T. Volturcium quendam CrotoniensemmittitutAllobrogesprius quam domum pergerentcum Catilina dataatqueaccepta fide societatem confirmarent. ipse Volturciolitterasad Catilinam datquarum exemplum infra scriptum est.

`Qui simex eoquem ad te misicognosces. fac cogitesin quantacalamitatesiset memineris te uirum esse. consideresquid tuaerationespostulent. auxilium petas ab omnibusetiam ab infimis.'

Ad hocmandata uerbis dat: cum ab senatu hostis iudicatus sitquoconsilioseruitia repudiet? in urbe parata esse quae iusserit. necuncteturipse propius accedere.

His rebusita actisconstituta nocte qua proficiscerentur Ciceroperlegatos cuncta edoctus L. Valerio Flacco et C. Pomptino praetoribusimperatut in ponte Muluio per insidias Allobrogum comitatusdeprehendant.rem omnem aperitcuius gratia mittebantur; ceterautifacto opussitita agant permittit. illihomines militaressinetumultupraesidiis collocatissicuti praeceptum eratocculte pontemobsidunt.postquam ad id loci legati cum Volturcio uenerunt etsimulutrimque clamor exortus estGalli cito cognito consilio sine morapraetoribusse traduntVolturcius primo cohortatus ceteros gladiose amultitudine defenditdeindeubi a legatis desertus estmultaprius desalute sua Pomptinum obtestatusquod ei notus erat. postremotimidus acuitae diffidens uelut hostibus sese praetoribus dedit.

Quibusrebus confectis omnia propere per nuntios consulideclarantur.at illum ingens cura atque laetitia simuloccupauere.nam laetabatur intellegens coniuratione patefacta ciuitatemericulisereptam esse; porro autem anxius erat dubitansin maximosceleretantis ciuibus deprehensis quid facto opus esset: poenam illorumsibioneriimpunitatem perdendae rei publicae fore credebat.

igiturconfirmato animo uocari ad sese iubet LentulumCethegumStatiliumGabinium itemque Caeparium Terracinensem. qui in Apuliam adconcitandaseruitia proficisci parabat. ceteri sine mora ueniunt;Caepariuspaulo ante domo egressuscognito indicio ex urbe profugerat.

consulLentulumquod praetor eratipse manu tenens in senatumperducitreliquos cum custodibus in aedem Concordiae uenire iubet.

eo senatumaduocat magnaque frequentia eius ordinis Volturcium cumlegatisintroducitFlaccum praetorem scrinium cum litterisquas alegatisacceperateodem afferre iubet. Volturcius interrogatusdeitinerede litterispostremo quid autqua decausa consili habuissetprimo fingere alia dissimulare deconiuratione;post ubi fide publica dicere iussus estomniauti gestaerantaperit docetque se paucis ante diebus a Gabinio et Caepariosociumasscitum nihil amplius scire quam legatostantummodo audiresolitum exGabinio P. AutroniumSer SullamL. Vargunteiummultospraetereain ea coniuratione esse. eadem Galli fatentur acLentulumdissimulantem coarguunt praeter litteras sermonibusquos illehaberesolitus erat: ex libris Sibyllinis regnum Romae tribus Corneliisportendi;Cinnam atque Sullam antease tertium esse. cui fatum foreturbispotiri; praeterea ab incenso Capitolio illum esse uigesumumannum.quem saepe ex prodigiis haruspices respondissent bello ciuilicruentumfore igitur perlectis litteris. cum prius omnes signa suacognouissentsenatus decernituti abdicato magistratu Lentulus itemqueceteri inliberis custodiis habeantur. itaque Lentulus P. LentuloSpintheriqui tum aedilis eratCethegus Q. CornificioStatiliusC.CaesariGabinius M CrassoCaeparius---nam is paulo ante ex fugaretractuserat---Cn. Terentio senatori traduntur.

Intereaplebs coniuratione patefacta. quae primo cupida rerumnouarumnimis bello fauebatmutata mente Catilinae consilia execrariCiceronemad caelum tollere: ueluti ex seruitute erepta gaudium atquelaetitiamagitabat. namque alia belli facinora praedae magis quamdetrimentoforeincendium uero crudeleimmoderatum ac sibi maximecalamitosumputabatquippe cui omnes copiae in usu cottidiano et cultucorporiserant.

Post eumdiem quidam L. Tarquinius ad senatumadductuseratquem ad Catilinam proficiscentem ex itinere retractumaiebant.is cum se diceret indicaturum de coniurationesi fidespublicadata essetiussus a consule quae sciret edicereeadem ferequaeVolturcius de paratis incendiisde caede bonorumde itinerehostiumsenatum docet: praeterea se missum a M. Crassoqui Catilinaenuntiaretne eum Lentulus et Cethegus aliique ex coniurationedeprehensiterrerenteoque magis properaret ad urbem accederequo etceterorumanimos reficeret et illi facilius e periculo eriperentur.

sed ubiTarquinius Crassum nominauithominem nobilemmaximisdiuitiissumma potentiaalii rem incredibilem ratipars tametsi uerumexistimabanttamen quia in tali tempore tanta uis hominis magisleniendaquam exagitanda uidebaturplerique Crasso ex negotiis priuatisobnoxiiconclamant indicem falsum essedeque ea re postulant utireferatur.itaque consulente Cicerone frequens senatus decernitTarquiniindicium falsum uideri eumque in uinculis retinendum nequeampliuspotestatem faciendamnisi de eo indicaretcuius consiliotantam remesset mentitus. erant eo tempore qui existimarentindiciumillud a P Autronio machinatumquo facilius appellato Crassopersocietatem periculi reliquos illius potentia tegeret. aliiTarquiniuma Cicerone immissum aiebantne Crassus more suo susceptomalorumpatrocinio rem publicam conturbaret. ipsum Crassum ego posteapraedicantemaudiui tantam illam contumeliam sibi ab Cicerone impositam.

Sed isdemtemporibus Q. Catulus et C. Pis [neque precibus] nequepretioneque gratia Ciceronem impellere potuereuti per Allobroges autaliumindicem C. Caesar falso nominaretur. nam uterque cum illograuisinimicitias exercebat: Piso oppugnatus in iudicio pecuniarumrepetundarumpropter cuiusdam Transpadani supplicium iniustumCatulusexpetitione pontificatus odio incensusquod extrema aetatemaximishonoribusususab adulescentulo Caesare uictus discesserat. resautemopportuna uidebaturquod is priuatim egregia liberalitatepublicemaximis muneribus grandem pecuniam debebat. sed ubiconsulemad tantum facinus impellere nequeuntipsi singillatimcircumeundoatque ementiendoquae se ex Volturcio aut Allobrogibusaudissedicerentmagnam illi inuidiam conflauerantusque eo utnonnulliequites Romaniqui praesidi causa cum telis erant circum aedemConcordiaeseu periculi magnitudine seu animi mobilitate impulsiquostudiumsuum in rem publicam clarius essetegredienti ex senatu Caesarigladiominitarentur.

Dum haecin senatu aguntur et dum legatis Allobrogum etT.Volturciocomprobato eorum indiciopraemia decernunturliberti etpauci exclientibus Lentuli diuersis itineribus opifices atque seruitiain uicisad eum eripiendum sollicitabantpartim exquirebant ducesmultitudinumqui pretio rem publicam uexare soliti erant.

Cethegusautem per nuntios familiam atque libertos suoslectos etexercitatosorabat in audaciamut grege facto cum telis ad seseirrumperent.Consul ubiea parari cognouitdispositis praesidiisut resatque tempus monebatconuocato senatu refertquid de iis fieriplaceatqui in custodiam traditi erant. sed eos paulo ante frequenssenatusiudicauerat contra rem publicam fecisse. tum D. luniusSilanusprimus sententiam rogatusquod eo tempore consul designatuseratdeiisqui in custodiis tenebanturet praeterea de L. CassioP. FurioP. VmbrenoQ. Anniosi deprehensi forentsuppliciumsumendumdecreuerat; isque postea permotus oratione C. Caesaris pedibusinententiam Ti Neronis iturum se dixitquod de ea re praesidiisadditisreferendum censuerat. sed Caesarubi ad eum uentum estrogatussententiam a consule huiusce modi uerba locutus est:`Omnishominespatres conscriptiqui de rebus dubiis consultantab odioamicitiaira atque misericordia uacuos esse decet. haudfacileanimus uerum prouidetubi illa officiuntneque quisquam omniumlibidinisimul et usui paruit. ubi intenderis ingeniumualet; silibidopossidetea dominaturanimus nihil ualet. magna mihicopia estmemorandipatres conscriptiquae reges atque populi ira autmisericordiaimpulsi male consuluerint. sed ea malo dicerequae maioresnostricontra libidinem animi sui recte atque ordine fecere. belloMacedonicoquod cum rege Perse gessimusRhodiorum ciuitas magna atquemagnificaquae populi Romani opibus creueratinfida et aduersa nobisfuit. sedpostquam bello confecto de Rhodiis consultum estmaioresnostrinequis diuitiarum magis quam iniuriiae causa bellum inceptumdiceret.impunitos eos dimisere. item bellis Punicis omnibuscumsaepeCarthaginienses et in pace et per indutias multa nefaria facinorafecissentnumquam ipsi per occasionem talia fecere: magis quid sedignumforetquam quid in illos iure fieri possetquaerebant.

hoc itemuobis prouidendum estpatres conscripti. ne plus apud uosualeat P.Lentuli et ceterorum scelus quam uestra dignitasneu magisiraeuestrae quam famae consulatis. nam si digna poena pro factiseorumreperiturnouum consilium approbo; sin magnitudo sceleris omniumingeniaexuperathis utendum censeoquae legibus comparata sunt.

'Pleriqueeorumqui ante me sententias dixeruntcomposite atquemagnificecasum rei publicae miserati sunt. quae belli saeuitia essetquaeuictis acciderentenumerauere: rapi uirginespueros; diuelliliberos aparentum complexu; matres familiarum pati quae uictoribuscollibuissent;fana atque domos spoliari; caedemincendia fieri;postremoarmiscadaueibuscruore atque luctu omnia compleri.

sedperdeos immortalisquo illa oratio pertinuit? an uti uos infestosconiurationifaceret? scilicetquem res tanta et tam atrox nonpermouiteum oratio accendet. non ita estneque cuiquammortaliuminiuriae suae paruae uidenturmulti eas grauius aequohabuere.sed alia aliis licentia estpatres conscripti. quidemissi inobscuro uitam habentsi quid iracundia deliquerepaucisciuntfama atque fortuna eorum pares sunt; qui magno imperio praeditiin excelsoaetatem agunteorum facta cuncti mortales nouere. itain maximafortuna minima licentia est; neque studere neque odissesedminimeirasci decet; quae apud alios iracundia diciturea inimperiosuperbia atque crudelitas appellatur. equidem ego sicexistimopatres conscriptiomnis cruciatus minores quam facinoraillorumesse. sed plerique mortales postrema meminere et in hominibusimpiissceleris eorum obliti de poena disseruntsi ea paulo seueriorfuit.

'D.Silanumuirum fortem atque strenuomcerto scio quaedixeritstudio rei publicae dixisseneque illum in tanta re gratiam autinimicitiasexercere: eos mores eamque modestiam uiri cognoui.

uerumsententia eius mihi non crudelis---quid enim in talis hominescrudelefieri potest?---sed aliena a re publica nostra uidetur.

namprofecto aut metus aut iniuria te subegitSilaneconsulemdesignatumgenus poenae nouum decernere. de timore superuacuaneumestdissererecum praesertim diligentia clarissimi uiri consulis tantapraesidiasint in armis. de poena possum equidem dicereid quodres habetin luctu atque miseriis mortem aerumnarum requiemnoncruciatumesse; eam cuncta mortalium mala dissoluere; ultra neque curaenequegaudio locum esse. sed. per deos immortalisquam ob rem insententiamnon addidistiuti prius uerberibus in eos animaduerteretur?an quiales Porcia uetat? at aliae leges item condemnatis ciuibusnon animameripised exilium permitti iubent. an quia rauius estuerberariquam necari? quid autem acerbum aut nimis graue est in hominestantifacinoris conuictos? sin quia leuius estqui conuenit inminorenegotio legem timerecum eam in maiore neglegeris?'At enimquis reprehendet quod in parricidas rei publicae decretum erit?tempusdiesfortunacuius libido gentibus moderatur. illis meritoaccidetquicquid euenerit; ceterum uospatres conscriptiquid in aliosstatuatisconsiderate. omnia mala exempla ex rebus bonis ortasunt. sedubi imperium ad ignaros eius aut minus bonos peruenitnouumilludexemplum ab dignis et idoneis ad indignos et non idoneostransfertur.Lacedaemonii deuictis Atheniensibus triginta uirosimposuerequi rem publicam eorum tractarent. ii primo coeperepessimumquemque et omnibus inuisum indemnatum necare: ea populuslaetari etmerito dicere fieri. post ubi paulatim licentia creuitiuxtabonos et malos libidinose interficereceteros metu terrere:itaciuitas seruitute oppressa stultae laetitiae grauis poenas dedit.

nostramemoria uictor Sulla cum Damasippum et alios eius modiquimalo reipublicae creuerantiugulari iussitquis non factum eiuslaudabat?homines scelestos et factiososqui seditionibus rem publicamexagitauerantmerito necatos aiebant. sed ea res magnae initium cladisfuit. namuti quisque domum aut uillampostremo uas autuestimentumalicuius concupiueratdabat operamuti is in proscriptorumnumeroesset. ita illiquibus Damasippi mors laetitiae fueratpaulo postipsi trahebanturneque prius finis iugulandi fuitquamSullaomnis suos diuitiis expleuit. atque haec ego non in M.

Tullioneque his temporibus uereorsed in magna ciuitate multa et uariaingeniasunt. potest alio temporealio consulecui itemexercitusin manu sitfalsum aliquid pro uero credi. ubi hoc exemplopersenatus decretum consul gladium eduxeritquis illi finem statuetaut quismoderabitur?'Maioresnostripatres conscriptinequeconsilineque audaiae umquam eguere; neque illis superbia obstabat. quominusaliena institutasi modo proba erantimitarentur. armaatque telamilitaria ab Samnitibusinsignia magistratuum ab Tuscispleraquesumpserunt. postremoquod ubique apud socios aut hostisidoneumuidebaturcum summo studio domi exequebantur: imitari quaminuiderebonis malebant. sed eodem illo tempore Graeciae moremimitatiuerberibus animaduertebant in ciuisde condemnatis summumsuppliciumsumebant. postquam res publica adoleuit et multitudineciuiumfactiones ualuerecircumuenire innocentesalia huiusce modifiericoeperetum lex Porcia aliaeque leges paratae suntquibuslegibusexilium damnatis permissum est. hanc ego causampatresconscriptiquo minus nouum consilium capiamusin primis magnam puto.

profectouirtus atque sapientia maior illis fuitqui ex paruisopibustantum imperium fecerequam in nobisqui ea bene parta uixretinemus.'Placetigitur eos dimitti et augeri exercitumCatilinae?minime. sed ita censeo: publicandas eorum pecuniasipsos inuinculishabendos per municipiaquae maxime opibus ualent; neu quis deiis posteaad senatum referat neue cum populo agat; qui aliter feceritsenatumexistimare eum contra rem publicam et salutem omnium facturum.'

PostquamCaesar dicendi finem fecitceteri uerbo alius alii uarieassentiebantur.at M. Porcius Cato rogatus sententiam huiusce modiorationemhabuit:`Longealia mihi mens estpatres conscripticumres atquepericula nostra consideroet cum sententias nonnullorum ipsemecumreputo. illi mihi disseruisse uidentur de poena eorumquipatriaeparentibusaris atque focis suis bellum parauere; res autemmonetcauere ab illis magis quam quid in illos statuamus consultare.

nam ceteramaleficia tum persequareubi facta sunt; hoc nisiprouiderisne accidatubi euenitfrustra iudicia implores: capta urbenihil fitreliqui uictis. sedper deos immortalisuos egoappelloqui semper domosuillassignatabulas estras pluris quamrempublicam fecistis: si istacuiuscumque modi sunt quae amplexaminiretineresi uoluptatibus uestris otium praebere uultisexpergisciminialiquandoet capessite rem publicam. non agitur de uectigalibusneque desociorum iniuriis: libertas et anima nostra in dubio est.

'Saepenumeropatres conscriptimulta uerba in hoc ordine fecisaepe deluxuriaatque auaritia nostrorum ciuium questus summultosque mortalisea causaaduersos habeo. qui mihi atque animo meo nullius umquamdelictigratiam fecissemhaut facile alterius libidini male factacondonabam.sed ea tametsi uos parui pendebatistamen res publicafirmaeratopulentia neglegentiam tolerabat. nunc uero non idagiturbonisne an malis moribus uiuamusneque quantum aut quammagnificumimperium populi Romani sitsed haeccuiuscumque modiuidenturnostra an nobiscum una hostium futura sint. hic mihiquisquammansuetudinem et misericordiam nominat. iam pridem equidem nosuerauocabula rerum amisimus: quia bona aliena largiri liberalitasmalarumrerum audacia fortitudo uocatureo res publica in extremo sitaest. sintsanequoniam ita se mores habentliberales ex sociorumfortunissint misericordes in furibus aerari: ne illi sanguinem nostrumlargianturetdum paucis sceleratis parcuntbonos omnis perditum eant.

'Bene etcomposite C. Caesar paulo ante in hoc ordine de uita etmortedisseruitcredo falsa existimans eaquae de inferis memorantur:diuersoitinere malos a bonis loca taetraincultafoeda atqueformidulosahabere. itaque censuit pecunias eorum publicandasipsos permunicipia in custodiis habendosuidelicet timensnesiRomaesintaut a popularibus coniurationis aut a multitudine conductaper uimeripiantur; quasi uero mali atque scelesti tantummodo inurbe etnon per totam Italiam sintaut non ibi plus possit audaciaubiaddefendendum opes minores sunt. quare uanum equidem hocconsiliumestsi periculum ex illis metuit; si in tanto omnium meusolus nontimeteo magis refert me mihi atque uobis timere. quare cum deP. Lentulo ceterisque statuetispro certo habetote uos simuldeexercitu Catilinae et de omnibus coniuratis decernere. quantouosattentius ea agetistanto illis animus infirmior erit; si paulummodo uoslanguere uiderintiam omnes feroces aderunt.

'Noliteexistimare maiores nostros armis rem publicam ex parua magnamfecisse.

si itaessetmulto pulcherrimam eam nos haberemus: quippe sociorumatqueciuiumpraeterea armorum atque equorum maior copia nobis quamillis est.sed alia fuerequae illos magnos fecerequae nobisnullasunt: domi industriaforis iustum imperiumanimus in consulendoliberneque delicto neque libidini obnoxius. pro his nos habemusluxuriamatque auaritiampublice egestatempriuatimopulentiam.laudamus diuitiassequimur inertiam. inter bonos et malosdiscrimennullumomnia uirtutis praemia ambitio possidet. nequemirum: ubiuos separatim sibi quisque consilium capitisubi domiuoluptatibushic pecuniae aut gratiae seruitiseo fit ut impetus fiatin uacuamrem publicam.

'Sed egohaec omitto. coniurauerenobilissimiciues patriam incendereGallorum gentem infestissimamnominiRomano ad bellum arcessuntdux hostium cum exercitu supra caputest; uoscunctamini etiam nunc et dubitatisquid intra moeniadeprensishostibus faciatis? misereamini censeo---deliquerehominesadulescentuli per ambitionem---atque etiam armatos dimittatis:ne istauobis mansuetudo et misericordiasi illi arma ceperintinmiseriamconuertat. scilicet res ipsa aspera estsed uos nontimetiseam. immo uero maxime. sed inertia et mollitia animi aliusaliumexpectantes cunctaminiuidelicet dis immortalibus confisiquihanc rempublicam saepe in maximis periculis seruauere. non uotisnequesuppliciis muliebribus auxilia deorum parantur; uigilandoagendobeneconsulendo prospere omnia cedunt. ubi socordiae te atque ignauiaetradiderisnequiquam deos imploes: irati infestique sunt.

'Apudmaiores nostros A. Manlius Torquatus bello Gallico filium suumquodiscontraimperium in hostem pugnaueratnecari iussitatque ille egregiusadulescensimmoderatae fortitudinis morte poenas dedit; uos decrudelissimisparricidis quid statuatiscunctamini? uidelicet ceterauita eorumhuic sceleri obstat. uerum parcite dignitati Lentulisi ipsepudicitiaesi famae suaesi dis aut hominibus umquam ullispepercit.ignoscite Cethegi adulescentiaenisi iterum patriaebellumfecit. nam quid ego de GabinioStatilioCaepario loquar?quibus siquicquam umquam pensi fuissetnon ea consilia de re publicahabuissent.postremopatres conscriptisi mehercule peccatolocusessetfacile paterer uos ipsa re corrigiquoniam uerbacontemnitis.sed undique circumuenti sumus. Catilina cum exercitufaucibusurget; alii intra moenia atque in sinu urbis sunt hostes; nequepararineque consuli quicquam potest occulte: quo magis properandum est.

'Quare egoita censeocum nefario consilio sceleratorum ciuium respublica insumma pericula ueneritiique indicio T. Volturci etlegatorumAllobrogum conuicti confessique sint caedemincendia aliaquese foedaatque crudelia facinora in ciuis patriamque parauissedeconfessissicuti de manufestis rerum capitaliummore maiorumsuppliciumsumendum.'

PostquamCato asseditconsulares omnes itemque senatus magna parssententiameius laudantuirtutem animi ad caelum feruntalii aliosincrepantestimidos uocant. Cato clarus atque magnus habetur; senatidecretumfitsicuti ille censuerat.

Sed mihimulta legentimultaaudientiquae populus Romanus domi militiaequemari atque terrapraeclarafacinora fecitforte libuit attenderequae res maxime tantanegotiasustinuisset. sciebam saepenumero parua manu cum magnislegionibushostium contendisse; cognoueram paruis copiis bella gesta cumopulentisregibusad hoc saepe fortunae uiolentiam tolerauissefacundiaGraecosgloria belli Gallos ate Romanos fuisse. ac mihimultaagitanti constabat paucorum ciuium egregiam uirtutem cunctapatrauisseeoque factumuti diuitias paupertasmultitudinem paucitassuperaret.sed postquam luxu atque desidia ciuitas corrupta estrursus respublica magnitudine sui imperatorem atque magistratuum uitiasustentabatacsicuti effeta

\langle

esset

\rangle

partumultistempestatibushaud sane quisquam Romae uirtute magnus fuit. sedmemoriamea ingenti uirtutediuersis moribus fuere uiri duoM. Cato etC. Caesar.quos quoniam res obtuleratsilentio praeterire non fuitconsiliumquin utriusque naturam et moresquantum ingenio possumaperirem.

Igitur iisgenus aetas eloquentia prope aequalia fueremagnitudoanimi paritem gloriased alia alii. Caesar beneficiis acmunificentiamagnus habebaturintegritate uitae Cato. ille mansuetudineetmisericordia clarus factushuic seueritas dignitatem addiderat.

Caesardando subleuando ignoscendoCato nihil largiendo gloriamadeptusest. in altero miseris perfugium eratin altero malispernicies.illius facilitashuius constantia laudabatur. postremoCaesar inanimum induxerat laborareuigilare; negotiis amicorumintentussua neglegerenihil denegare quod dono dignum esset; sibimagnumimperiumexercitumbellum nouum exoptabatubi uirtusenitescereposset. at Catoni studium modestiaedecorissedmaximeseueritatis erat; non diuitiis cum diuite neque factione cumfactiososed cum strenuo uirtutecum modesto pudorecum innocenteabstinentiacertabat; esse quam uideri bonus malebat: itaquo minuspetebatgloriameo magis illum assequebatur.

Postquamut dixisenatus in Catonis sententiam discessitconsuloptimumfactu ratus noctem quae instabat antecaperene quid eo spationouareturtresuiros quae [ad] supplicium postulabat parate iubet.

ipsepraesidiis dispositis Lentulum in carcerem deducit; idem fitceterisper praetores. est in carcere locusquod Tullianumappellaturubi paullum ascenderis ad laeuamcirciter duodecim pedeshumidepressus; eum muniunt undique parietes atque insuper cameralapideisfornicibus iuncta; sed incultu tenebris odore foeda atqueterribiliseius facies est. in eum locum postquam demissus estLentulusuindices rerum capitaliumquibus praeceptum eratlaqueogulamfregere. ita ille patricius ex gente clarissima Corneliorumquiconsulare imperium Romae habueratdignum moribus factisque suisexitum[uitae] inuenit. de CethegoStatilioGabinioCaepario eodemmodosupplicium sumptum est.

Dum eaRomae gerunturCatilina ex omni copiaquam et ipseadduxeratet Manlius habueratduas legiones instituitcohortis pronumeromilitum complet. deindeut quisque uoluntarius aut exsociis incastra uenerataequaliter distribueratac breui spatiolegionesnumero hominum expleueratcum initio non amplius duobusmilibushabuisset. sed ex omni copia circiter pars quarta eratmilitaribusarmis instructa; ceteriut quemque casus armaueratsparosautlanceasalii praeacutas sudis portabant. sed postquamAntoniuscum exercitu aduentabatCatilina per montis iter faceremodoad urbemmodo Galliam uorsus castra mouerehostibus occasionempugnandinon dare. sperabat propediem magnas copias sese habiturumsiRomaesocii incepta patrauissent. interea seruitia repudiabatcuiusinitio ad eum magnae copiae concurrebantopibus coniurationisfretussimul alienum suis rationibus existimans uidere causam ciuiumcum seruisfugitiuis communicauisse.

Sedpostquam in castra nuntius peruenit Romae coniurationempatefactamde Lentulo et Cethego ceterisquequos supra memorauisuppliciumsumptumpleriquequos ad bellum spes rapinarum aut nouarumrerumstudium illexeratdilabuntur; reliquos Catilina per montisasperosmagnis itineribus in agrum Pistoriensem abducit eo consilioutipertramites occulte perfugeret in Galliam Transalpinam. atQ.Metellus Celer cum tribus legionibus in agro Piceno praesidebatexdificultatererum eadem illa existimans quae supra diximus Catilinamagitare.igitur ubi iter eius ex perfugis cognouitcastra properemouit acsub ipsis radicibus montium conseditqua illi descensus eratin Galliamproperanti. neque tamen Antonius procul aberatutpotequi magnoexercitu locis aequioribus expeditus in fuga sequeretur.

sedCatilina postquam uidet montibus atque copiis hostium sese clausumin urberes aduersasneque fugae neque praesidi ullam spemoptimumfacturatus in tali re fortunam belli temptarestatuit cum Antonio quamprimumconfligere. itaque contione aduocata huiusce modi orationemhabuit:`Conpertumego habeomilitesuerba uirtutem non addereneque exignauostrenuom neque fortem ex timido exercitum oratione imperatorisfieri.quanta cuiusque animo audacia natura aut moribus inesttanta inbello patere solet. quem neque gloria neque pericula excitantnequiquamhortere: timor animi auribus officit. sed ego uosquopaucamoneremaduocauisimul uti causam mei consili aperirem.

'Scitisequidemmilitessocordia atque ignauia Lentuli quantam ipsinobisquecladem attuleritquoque mododum ex urbe praesidia opperiorin Galliamproficisci nequiuerim. nunc uero quo loco res nostraesintiuxta mecum omnis intellegitis. exercitus hostium duounusab urbealter a Gallia obstant; diutius in his locis essesi maximeanimusferatfrumenti atque aliarum rerum egestas prohibet;quocumqueire placetferro iter aperiendum est. quapropter uosmoneoutiforti atque parato animo sitis etcum proelium inibitismemineritisuos diuitiasdecusgloriampraeterea libertatem atquepatriam indextris uestris portare. si uincimusomnia nobis tutaerunt:commeatus abundemunicipia atque coloniae patebunt; si metucesserimuseadem illa aduersa fientneque locus neque amicusquisquamteget quem arma non texerint. praetereamilitesnoneademnobis et illis necessitudo impendet: nos pro patriaprolibetatepro uita certamus; illis superuacuaneum est pugnare propotentiapaucorum. quo audacius aggredimini memores pristinaeuirtutis.licuit uobis cum summa turpitudine in exilio aetatemagerepotuistis nonnulli Romae amissis bonis alienas opes expectare:quia illafoeda atque intoleranda uiris uidebanturhaec sequidecreuistis.si haec relinquere uultisaudacia opus est: nemonisiuictor pace bellum mutauit. nam in fuga salutem sperarecumarmaquibus corpus tegiturab hostibus auerterisea uero dementiaest.semper in proelio iis maximum est periculumqui maximetiment:audacia pro muro habetur.

'Quom uosconsideromilitesetcum factauestra aestimomagna me spes uictoriae tenet. animusaetasuirtus uestra me hortanturpraeterea necessitudoquae etiamtimidosfortis facit. nam multitudo hostium ne circumuenire queatprohibentangustiae loci. quod si uirtuti uestrae fortunainuideritcauete inulti animam amittatisneu capti potius sicutipecoratrucideminiquam uirorum more pugnantes cruentam atque luctuosamuictoriamhostibus relinquatis.'

Haec ubidixitpaululum commoratus signa canere iubet atqueinstructosordines in locum aequum deducit. dein remotis omnium equisquomilitibus exaequato periculo animus amplior essetipse pedesexercitumpro loco atque copiis instruit. namuti planities eratintersinistros montis et ab dextra rupe asperaocto cohortis in fronteconstituitreliquarum signa in subsidio artius collocat. ab iiscenturionesomnis [lectos] et euocatospraeterea ex gregariis militibus optimumquemque[armatum] in primam aciem subducit. C. Manlium in dextraFaesulanumquendam in sinistra parte curare iubet. ipse cum libertis etcolonispropter aquilam assistitquam bello Cimbrico C. Marius inexercituhabuisse dicebatur. at ex altera parte C. Antoniuspedibusaeger quod proelio adesse nequibatM. Petreio legato exercitumpermittit.ille cohortis ueteranasquas tumulti causaconscripseratin rontepost eas ceterum exercitum in subsidiislocat.ipse equo circumiens unum quemque nominans appellathortaturrogatutmeminerint se contra latrones inermis pro patriapro liberispro arisatque focis suis certare. homo militarisquod ampliusannostriginta tribunus aut praefectus aut legatus aut praetor cum magnagloria inexercitu fueratplerosque ipsos factaque eorum fortianouerat:ea commemorando militum animos accendebat.

Sed ubiomnibus rebus exploratis Petreius tuba signum datcohortispaulatim incedere iubet; idem facit hostium exercitus.

postquameo uentum estunde a ferentariis proelium committi possetmaximoclamore cum infestis signis concurrunt; pila omittuntgladiisresgeritur. ueterani pristinae uirtutis memores comminus acriterinstareilli haud timidi resistunt: maxima ui certatur. intereaCatilinacum expeditis in prima acie uersarilaborantibus succurrereintegrospro sauciis arcessereomnia prouideremultum ipse pugnaresaepehostem ferire: strenui militis et boni imperatoris officia simulexequebatur.Petreius ubi uidet Catilinamcontra ac ratus eratmagna uitenderecohortem praetoriam in medios hostis inducit eosqueperturbatosatque alios alibi resistentis interficit. deinde utrimque exlateribusceteros aggreditur. Manlius et Faesulanus in primispugnantescadunt. <Catilina>postquam fusas copias seque cum paucisrelicuumuidetmemor generis atque pristinae suae dignitatis inconfertissimoshostis incurrit ibique pugnans confoditur.

Sedconfecto proeliotum uero cerneresquanta audacia quantaqueanimi uisfuisset in exercitu Catilinae. nam fere quem quisqueuiuospugnando locum ceperateum amissa anima corpore tegebat.

pauciautemquos medios cohors praetoria disieceratpaulo diuersiussed omnestamen aduersis uulneribus conciderant. Catilina uero longe a suisinter hostiumcadauerarepertus estpaululum etiam spirans ferociamque animiquamhaburatuiuosin uultu retinens. postremo ex omni copia neque inproelioneque in fuga quisquam ciuis ingenuos captus est: itacunctisuae hostiumque uitae iuxta pepercerant. neque tamenexercituspopuli Romani laetam aut incruentam uictoriam adeptuserat. namstrenuissumus quisque aut occiderat in proelio aut grauiteruulneratusdiscesserat. multi autemqui e castris uisendi autspoliandigratia processerantuoluentes hostilia cadauera amicum aliiparshospitem aut cognatum reperiebant; fuere item qui inimicos suoscognoscerent.ita uarie per omnem exercitum laetitiamaerorluctusatque gaudia agitabantur.